Mundarija: II. Bob. V. A. Motsartning hayoti va ijodi

1.3 Variatsiya shaklining turlari
Variatsiyalar mavzuning o‘zgarish xarakteriga ko’ra farqlanadi.
Mavzuning asosiy komponentlari jiddiy o‘zgarishsiz qolgan variatsiyalar
qat’iy variatsiyalar deb ataladi. Erkin variatsiyalarda mavzuning istalgan komponentlari anchayin o’zgarishi, hattoki unda mavzuning faqat alohida elementlarigina qo’llangan bo’lishi mumkin.
Mavzuni rivjiantirishning qat’iy va erkin usullari aynan bitta asarda ham qanoatlantiriladi. Juda ko‘p hollarda rivojlantirigan variatsion turkumda turli-xil erkin
Variatsiyalardan oldin bir necha qat’iy variatsiya kciad.yoki oxirgilari erkin
Variatsiyalar o‘rtasiga kiritiladi.
Variatsiyalarning alohida turi–ostinato(lot.obstinatus–qaysar,qat’iy)
Variatsiyalari mavjud bo‘lib,o‘zgarmas kuy-mavzuning variatsiyalangan jo‘rlikda
Doimiy takrorlanishi bilan xarakterlanadi.Ularning asosiy xillaridan biri–ostinatli basovoziga(bassoostinato)polifonik variatsiyalar sanaladi.
Shunday variatsiyalar ham uchraydiki,ularda sopranoostinato deb
Ataladigan yuqori ovozdagi kuy doimiy o’zgarmas bo‘lib qaytariladi qoladi.
Ostinato basga(bassoostinato)variatsiyalar
Basso ostinatogapolifonik variatsiyalar eng dastlabki variatsion shakllardan
Biri hisoblanadi.UlarXVIasrda paydo bo‘ladi, XVII va XVIII asrlarda esakeng
tarqaladi va o‘zrivoji cho‘qqisiga erishadi.
Basso ostinatoatamasi aynan bitta kuydavrasining past ovozda uzluksiz
takrorini ifodalaydi.
Variatsiyalarda mavzu vazifasini tonikadan dominantaga pasayib boradigan
Va keyin yana tonikagaqaytish bilan kechadigan bas ovozidagi kuy davrasi
o‘taydi.Mavzuga jo‘r ovozlar ko‘proq polifonik tarzda ishlanadi;biroq ko‘p
hollarda jo‘rovozlardagi garmonik rivojlantirish ham muhim ahamiyat kasbetadi.
Vazmin sur’at,minorladi, barcha variatsiyalarda o‘zgarmas bo‘lib qoladigan
Basdagi pasayib boruvchi harakat–hammasi motamsaro–ulug’vorlik
Xarakteridagi obrazni hosil qiladi.Variatsiyalar polifonik fakturaning tobora ortib
Boradigan murakablashuvi tamoyili bo’yicha joylashtiriladi.Hamma
Variatsiyalarda shakl,tonallik va garmoniya saqlanib qoladi.Tutib turilgan basga
Variatsiyalar soni bir necha o‘ntaliklargacha yetadi.Variatsion turkum markazida
Bir yoki bir necha variatsiya nomdoshladda yoziladi.Bu esa butun turkumga uch
qismli shakl baxsh etadi.
Kulminatsiyalar taqsimoti shakl hosil qiluvchi katta ahamiyat kasb etadi.
Yirik shaklda ular,odatda,bir nechta boladi.Bu kulminatsiyalar shaklni
birlashtiradi, zero har bir keying kulminatsiya oldingisidan kuchliroq bolib chiqadi
va ularning hammasi asar oxirida joylashtiriladigan bitta eng yuqori kulmmatsiya
atrofida guruhlanadi.
Qat’iyvariatsiyalar
XVIII asrda gomofonuslub rivojlanishi bilan qat’iy variatsiyalar(klassik)
tarqaldi,ularni ba’zidan naqshinkor(bezakli)variatsiya deb ham atashadi. Y.Gaydn,
V.Motsart ,L.Betxovenulardan o’z ijodida keng foydalanganlar.
Qat’iy variatsiyalar shunisi bilan xarakterlanadiki,ularda mavzuning qator
Shakllantiruvchi kompozitsion taraflari variatsiyalarning butun turkumi davomida
Albatta saqlanadi.Mavzuning o’zgarmas komponentlariga quyidagilar kiradi:
Mavzuning asosiy kuy chizgilari,mavzuning tuzilishi,asosiy garmonik reja,asosiy
Garmonik izchillik,asosisykadans davralar,tonallik(faqat ladnomdoshi mumkin).
Shu elementlarning saqlanishi tufayli mavzu qiyofasi u qadar o’zgarmaydi.