MüNDƏRİcat giriş. Birinci bölmə: pedaqoji elmin nəZƏRİ-metodoloji
Yüklə 3,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
yoxdur ki, onun köməkliyi ilə qurğuşun instinktini qızıl əxlaqa çevirmək mümkün olsun. İnsan xarakterini irsi əlamətlərlə izah edən müasir burjua alimləri az deyildir. Amerika Birləşmiş Ştatlarından yuxarıda adını çəkdiyimiz A.İensenden əlavə, E.Torndayk, Con Dyui, U.Ceyms, Moreno, S.Bert, Q.Ayzek, C.Qrey və bir çox başqalarının fikirləri buna misal ola bilər (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı “Maarif’, 1983. səh. 22-23). İstər irsiyyət amilinin, istərsə də mühit amilinin şərh olunmasında həm etnopedaqoji materiallarda, həm də belə klassik filosofların əsərlərində məsələyə birtərəfli yanaşma hallarının özünə də birtərəfli yanaşmaq olmaz. Şəxsiyyətin formalaşmasında irsiyyətin də, mühitin də rolunu azaldan və bəzən onları inkar edənlər, başqa amilə- tərbiyəyə üstünlük verənlər tarixdə olmuş və indi də vardır. Bu cür alimlərin əqidəsinə görə insan xarakterini, onun şəxsiyyətini formalaşdıran başlıca amil tərbiyədir: guya tərbiyə hər şeyə qadirdir. Y.A.Komenski, K.A.Helvetsi, Mişel Lepeletye, Pobert Ouen və bir çox başqaları buna misal ola bilər. Komenskinin əqidəsinə görə, insan tərbiyə sayəsində insan olur. O, yazırdı ki, hər cür uşağı tərbiyənin köməkliyi ilə insan etmək olar. Yaxud fransız ensiklopedist materialistlərindən olan K.A.Helvetsi “İnsan, onun əqli qabiliyyətləri və tərbiyəsi” adlı əsərində adamların əqli və əxlaqi keyfiyyətlərinə dair fikirlərini şərh etmiş və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, adamların hamısı eyni dərəcədə təhsil almağa qadirdir; təbii imkanlarına görə adamlar bərabərdir; əqli və əxlaqi keyfiyyətlər isə adamlarda müxtəlif ola bilir. Helvetsi həmin müxtəlifliyin səbəblərini də öyrənməyə səy göstərmişdir. Onun əqidəsinə görə, əqli cəhətdən bərabərsizlik məlum səbəbin nəticəsidir və bu səbəb tərbiyədəki fərqdən ibarətdir. Helvetsi mühitin şəxsiyyətə təsirini də tərbiyə anlayışına daxil etmişdir. Onun fikrincə, gənclərin başlıca tərbiyəçisi yaşadıqları dövlət üsul-idarə formalarının xalqla yaratdığı adət və ənənələrdir. Vaxtilə Helvetsiyə tutarlı etiraz edən Deni Didro yazırdı ki, tərbiyə hər şeyə deyil, çox şeyə qadirdir. Tərbiyənin təbii xüsusiyyətlərə münasibəti məsələsinə toxunarkən Didro Pestalotsinin məlum bir fikrinə yaxınlaşır; D. Didro deyirdi ki, tərbiyə uşaqların təbiətini nə 56 zərə ala bilsə, onlarda faydalı təbii imkanları inkişaf etdirə və zərərli təbii imkanları üstəliyə bilər (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı “Maarif’, 1983. səh. 33). Tərbiyənin etnopedaqoji məna çalarlarmdan birinin “rəbb”, “mürəbbi”, “mürəbbiyə”, “tarəbbi” sözlərilə bağlı olmasını nəzərə alsaq deməliyik ki, islam dəyərlərində “tər- biyə”nin “rəbb”, yəni allah tərəfindən insanlara verilməsinin və gələcək nəsillərə ötürülməsinin irəli sürülməsi də irsi amillərin rolunun şişirdilməsi kimi başa düşülməlidir. Burada faydalı təbii imkanların tərbiyə adlandırılması da istisna deyil. “Qoşa amil” nəzəriyyəsi ilə əlaqədar başqa bir cərəyanın olduğunu da qeyd edə bilərik. Şəxsiyyətin formalaşmasını mühitin və tərbiyənin təsiri ilə izah edənlər arasında elələri də vardır ki, onlar sözdə mühit və tərbiyə anlayışlarını işlətsələr də, əslində mühitin şəxsiyyətə təsirini geniş mənada tərbiyə kimi başa düşürlər. A.P.Medvedkovun, V.A.Suxomlinskinin və B.T.Lixaçovun fikirlərini buna misal gətirmək olar. Məsələn, A.P.Medvedkov “Pedaqoqika dlya samoobrazovaniya şkolı i semyi”! adlı kitabında orqanizmin inkişafını pedaqoji proses adlandırmışdır. Bu fikrin ünsürlərinə B.T.Lixaçovun “Şəxsi münasibətlər və tərbiyənin qanunauyğunluqları məsələsinə dair”^ adlı məqaləsində də rast gəlirik. O, məqaləsində mühitin şəxsiyyətə təsirini Medvedkov kimi tərbiyə prosesinə aid edir. Buna görə də sosioloji və pedaqoji proses məqalədə eyniləşdirilir. V.A.Suxomlinski tərbiyəni formalaşan şəxsiyyətə mürəkkəb kompleksli təsirlər kimi qələmə verir (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsaslan. Bakı “Maarif’, 1983. səh. 38). Göründüyü kimi, şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edəm amillər içərisində irsiyyət, mühit və tərbiyə amilləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hansı ki, bu amillərin hər biri özlüyündə şəxsiyyətin, onun xarakterinin formalaşmasına ən zəruri təsir göstərir. Elə götürək irsiyyət amilini özündə səciyyələndirən hazır biloloji keyfiyyətlər və onun genləri ilə bağlı olan amilləri. Hər bir hüceyrənin nüvəsində milyonlarla gen olur. Hər əlamətin (məsələn, saçın rənginin) bir geni atadan, bir geni isə anadan uşağa keçə bilir. Uşaqda bu genlərdən biri dominant
(üstün), o biri isə resessiv (gizli) ola bilir. Dominant olan genin təmsil etdiyi əlamət aydın ifadə edilir, resessiv genin təmsil etdiyi əlamət isə gizli qalır. Lakin resessiv əlamətlər ikinci nəsildə (nəvədə) və ya üçüncü nəsildə (nəticədə) hökmən meydana çıxır (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı “Maarir, 1983. səh. 40-41). Genetik əlamətləri elmi cəhətdən əsaslandıran tibb elminin fiziologiya bölməsi genlərin insan qanında 300 il yaşamasını da irəli sürür. Həmin genetik əlamət və keyfiyyətləri daşıyan və növbəti nəslə ötürmən amin
turşulardır. Bu
turşular içərisində “Dezoksiribonikleyin” turşusu bu funksiyanı daha dəqiq yerinə yetirir. Yəni ataya məxsus olan irsi keyfiyyətləri övlada ötürməyə xidmət edən derzoksibonukleyin turşusu insanın qanında 300 il yaşaya bilir. Bu isə “şəcərə xətti” deməkdir. Yəni baba, ata, oğul, nəvə, nəticə, kötücə, ticə, iticə adlandırlan nəsildə isə həmin turşu yeni nəsil yaratmağa xidmət göstərir. İrsi xəstəliklərin mövcud ola bilməsi. Orqanizm üçün nəinki ciddi əhəmiyyəti olamyan əlamətlər (məsələn, gözün, saçın və ya dərinin rəngi; başın, üzün və ya burunun forması) hətta orqanizm üçün həyat mənası kəsb edən normal və ya anormal əlamətlər, habelə bir çox xəstəliklər də irsən keçir. Elmə bu cür minə qədər irsi xəstəlik məlumdur. Çanaq, bud oynağının anadangəlmə çıxığı, anadangəlmə kəmağıllıq, cinsi inkişafın anor- mallığı və s. bu cür xəstəliklərdən hesab edilir (Kazımov N. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı “Maarif’, 1983. səh. 41). Uşaqların kar, lal, kor, ağıldan kəm olmaları şəxsiyyətin normal formalaşdırılmasma əngəl törədən amillərdir. Bu zaman pedaqoji elmlər sistemində mövcud olan əlahiddə pedaqogikalardan istifadə olunur. Surdo pedaqogika (surdodidaktika), Tiflo pedaqogika (tiflodidaktika), Aliqofren pedaqogika (aliqo- fren didaktika) adlı pedaqoji, psixoloji, fizioloji və metodik əsasları özündə əks etdirən dərs vəsaitlərində belə uşaqların inkişafı üçün istiqamətlər vardır. Bu cür irsi azlıqlar xromo- somların sayında da özünü göstərir. Orqanizmin hüceyrələrinin xromosom sayında və xromoso- mun strukturunda yaranan qeyrinormallıq orqanizmin bu və ya digər qüsurunda özünü göstərir. Hüceyrədəki xromosomların 58 Yüklə 3,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|