Musa Quliyev Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri Naхçıvan 2013
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
-108- yaşayırdı. 1804-1813-cü illərdəki müharibə başa çatsa da, Rusiyanın Naxçıvan xanlığını işğal etmək planı gündəlikdə dururdu. Müharibənin bitməsinə baxmayaraq, bölgədə gərginlik qalmaqda idi. Ona görə də 1816-cı ildə Rusiya çarı I Aleksandr (1777-1825-ci illər) A.P.Yermolovu Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı və İrana gedəcək səfirliyin başçısı təyin etdi. A.P.Yеrmolov 1777-ci ildə Orlov quberniyasında o qədər də varlı olmayan mülkədar ailəsində doğulmuşdu. Təhsilini Moskva universitetindəki pansionda almış və 14 yaşı olanda Preobrajenski polkunda hərbi xidmətə başlamışdır. Sonralar Ni- jeqorod draqun polkunda zabit kimi hərbi fəaliyyətini davam et- dirmişdir. 1812-ci ildə Vətən müharibəsinin qəhrəmanlarından biri kimi tanınmışdır. Qafqazda onu “Sərdar”-deyə çağırıblar. Şəki (1819), Şəmşəddil və Qazax sultanlıqları (1819), Şirvan (1820), Qarabağ (1822) və Talış xanlıqlarını Yermolov ləğv etmişdi (6,s. 133; 57, s. 23). Aleksey Petroviç Yermolov Rusiya çarı Aleksandrın xüsusi təlimatı əsasında öz missiyasını tarixi səfərə hazırlamışdı. Bu xüsusi təlimatın mətni Qafqaz Aktlarının VI cildində verilmişdir (69, s. 122-127). 1816-cı ilin iyulunda Rusiya çarı I Nikolay Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Yermolova yazırdı: “çox yaxşı olardı ki, İran şahı İrəvan və Naxçıvanı bizim tərəfimizdən tutulan Arazdan cənuba doğru olan ərazilərə dəyişsin. Ancaq İran tərəfini bu ərazilərin Rusiyaya güzəştə gedilməsində göstərdiyi inadkarlığı nəzərə alaraq onların bu işə razılıq verəcəklərinə ümid etmək olmaz” (27,s.326). Yermolovun 200 nəfərdən çox adamı əhatə edən missiyası Peterburqdan Tiflisə yola düşdü. Missiya həm də şaha rus çarından hədiyyələr aparırdı. Şahın kiçik oğlu Abbas Mirzəyə brilyantlarla, almazlarla və zümrüdlərlə bəzədilmiş qızıl sağanaqlı xəncər, qızıldan hazırlanmış, almazlarla və qiymətli daşlarla bəzədilən baxış borusu, müxtəlif 2 parça, rəngli məxmər parçalar, -109- samur xəzi, 40 yakut samur xəzi, çini qablar, mavi rəngli böyük gülqabı və s. (77, s. 260). Həmin heyət 1817-ci il aprelin 30-da İrəvanda qarşılandı. May ayının 11-də Naxçıvana gəlib çatdı. Bu missiya haqqında, daha doğrusu, onların Naxçıvanda olması haqqında məlumat ilk dəfə F.Əliyev və M.Əliyevin “Naxçıvan xanlığı” kitabında siyasi cəhətdən qiymətləndirilmişdir: “Aleksey Petroviç Yermolovun səfəri haqqında tarixi ədəbiyyatda lazımi məlumatlar vardır. Lakin onun Naxçıvanda olması və Kalbalı xanla görüşü bu günə qədər Azərbaycan tarixi ədəbiyyatında bir sözlə belə xatırlanmır. Hüquqi cəhətdən Kalbalı xanın Naxçıvan torpağında Aleksey Petroviç Yermolovla görüşü və danışıqları Naxçıvan xanlığının siyasi cəhətdən müstəqilliyini göstərir” (18, s. 90). Yermolov başçılıq etdiyi missiyanın daha rahat, təhlükəsiz yolla, Xəzər dənizi sahili ilə Tehrana getmələrini təmin edə bilərdi. Necə ki, 1716-cı ildə səfir A.P.Volınski də bu yolla İrana getmişdi. Amma Yermolov İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarından keçib getməyə üstünlük vermişdi. Burada da əsas məsələ hər iki xanlığın Rusiyanın siyasi marağında olmasıdır. Azərbaycan-rus münasibətlərini tədqiq edən alimlərin yazdığına görə, bu istiqamətdə məqsədin əsası kəşfiyyat materialları toplamaqdan ibarət olmuşdu (56, s. 49). Yermolovun missiyasında iştirak edən rəsmi şəxslərin bəziləri, məsələn, həmin heyətdə katib olan B.P.Borozna, səfirliyin və senatın həqiqi müşaviri A.F.Sokolov Naxçıvanın hakimi I Kalbalı xanla Rusiyanın fövqəladə səfiri Yermolovun görüşü haqqında maraqlı məlumatlar olan kitablar yazmışlar (80; 138). Sonra elə həmin illərdə yazılmış və 1863-cü ildə çap edilmiş “İrandakı səfir general Aleksey Petroviç Yermolovun jurnalı” adlı xüsusi elmi ədəbiyyat maraqlı faktlarla zəngindir (99). Həmin səfərdə iştirak edən baş qərargahın ştabs-kapitanı Nikolay Nikolayeviç Muravyov (1794-1866) I Nikolay dövrünün hərbi xadimlərindəndir. 1812-ci il Vətən müharibəsinin, II Rus- -110- İran (1826-1828) və 1828-1829-cu illərdəki Rus-Türk müharibələrinin iştirakçısıdır. 1816-cı ildə Yermolovun İrana gedən missiyasının üzvlərindən biri olub, II Rus-İran müharibəsində polkovnik hərbi rütbəsini daşıyıb. 1837-ci ildə istefaya çıxıb. Ancaq 1848-ci ildə yenidən hərbi xidmətə çağırılıb və 1854-cü ildə Qafqaz canişini təyin edilib. 1856-cı ildə öz xahişi ilə istefaya göndərilib. O həm də Karsski titulunun sahibi olub. Onun Naxçıvanla bağlı maraqlı fikirləri vardır (123, s. 377). Amma o da Naxçıvanın tarixinə azacıq da olsa, digər rus tarixçiləri kimi ermənilərin mövqeyindən yanaşır. Buna əsas səbəb onun Tiflis ermənilərindən olan Axverdovların kürəkəni olmasıdır. N.N.Muravyovun bu səfərlə bağlı xatirələri ölümündən sonra 1886-cı ilin aprelində nəşr edilmişdir. Kitab belə adlanır: “N.N.Muravyovun qeydləri 1816. İrana səyahət” (122). Qeyd edək ki, onun xatirələri 3 kitabda toplanmışdır. Bu kitabda həmin heyətdə olanların hamısının siyahıları verilib, vəzifələri qeyd olunub. Müəllifin kitabın əvvəlindəki qeydi maraqlıdır: Şəxsi gündəlik qeydləri. Peterburqdan yola düşmə. İrana gedən səfirliyin 1816-1817-ci illərdə Tiflisə daxil olması (122, s. 69). Müəllif Yermolovun missiyasının mayın 11-də Naxçıvana gəlib çatmasını belə qeyd edir: “1817-ci il mayın 11-də biz Naxçıvan şəhərinə daxil olduq. Əvvəlcə səfiri Naxçıvan xanının uşaqları, sonra isə kor Nəzərəli xan (müəllif səhv edir, Kalbalı xan) qarşıladı. Kalbalı xan Naxçıvan xanlığının hakimi idi. Onun gözlərini çıxartmışdılar. Qocanın nurlu siması adamda hörmət hissi oyadırdı, şikəstliyi ona əzab verirdi. Süvari dəstəsi kor qocanı müşayiət edirdi. Xan özü isə şəhərə çatanadək bizimlə deyib-gülürdü. Naxçıvanda bizi çox yaxşı qarşıladılar. Qoca xan çox zəngin olmasa da, bizi necə varsa elə də qonaq etdi. Mayın 12-də o, bizim hamımızı (bütün heyəti) Xan sarayına dəvət etdi. Məndən başqa hamı getdi. Mən istəyirdim ki, qeydlərimi yazıb Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|