Mutaxassislik terminlarining uch tilli lug’atini tuzish. 1-mavzu: kirish. Pedagogning kasbiy nutqi kasbiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida reja

16-mavzu: O`zbek tili davlat tili sifatida. Davlat tilida ish yuritish fanining maqsad va vazifalari
“Davlat tilida ish yuritish” faniga kirish

Dars o‘quv maqsadi: talabalarga O`zbek tili va uning davlat tili sifatida tasdiqlanishi, rivojlanishi. Davlat tilida ish yuritish fanining maqsad va vazifalari haqida ma’lumot berish

Tushunchalar va tayanch iboralar: Davlat tilida ish yuritish kursi, uning mundarijasi, maqsadi, vazifasi va ahamiyati.
Asosiy savollar:

1. O`zbek tili davlat tili sifatida.

   
   

2. Davlat tilida ish yuritish fanining maqsad va vazifalari

   
   

3. Hujjat va uning ahamiyati.

   
   

4. Hujjat turlari va ularning xususiyatlari.

   
   

Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni:

Hujjat - bu boshqarish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan voqealar, hodisalar, jarayonlar, faktlar to’g’risidagi axborotlarni maxsus materiallarda turli usullar bilan mustahkamlash vositasidir. Boshqacha qilib aytganda hujjat - bu narsaning nimaligini, miqdori, sifati va shu kabilarni ko’rsatuvchi rasmiylashtirilgan ish qog’ozi, yoki kimsaning kimligini, mashg’ulotini, biror tashkilotga a’zoligini tasdiqlovchi ish qog’ozi (pasport, guvohnoma, reyting daftarchasi va h.k.).
Hujjatlashtirish deganda biror kimsa yoki narsa haqidagi fikrni yozib, hujjat holiga keltirish, rasmiylashtirish tushuniladi.
Ish yuritish - bu korxonalarning o’z funktsiya va vazifalarini bajarish davomida hujjatlar ustida olib boradigan ish usullari va jarayonlari majmuasidir. Bu jarayon xujjatlashtirish, ular ustida ishlash usullarini o’z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni boshqarishda foydalaniladigan axborotlarning eng muhim shakli - bu yozma axborot, ya’ni hujjatdir. Hujjatli axborot ishlab chiqarishni boshqarishning barcha jarayonlariga singib ketadi. Hujjatlarsiz boshqarishning bironta ham funktsiyasi muvaffaqiyatli amalga oshmaydi. Barcha boshqarish xodimlari u yoki bu tarzda xujjatli axborotni qayta ishlashda band bo’ladilar. Mutaxassislarning anchagina qismi (biznes rejani tuzuvchilar, iqtisodchilar, buxgalterlar, statistlar, konstruktor-injenerlar, kotibalar va hokazolar) uchun esa bu ish ular mehnatining asosiy mazmunini tashkil etadi. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida o’rxun-enasoy, sug’d, eski uyg’ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda ko’plab hujjatlar, umuman yozma manbalar ma’lum.
Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo’lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash va h.k. Bu o’rinda To’xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli Yagayloga yo’llagan yorlig’i, Temur Qutlug’ning 1397-yildagi yorlig’i, Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg’ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig’i, Toshkent hokimi YUnusxo’janing 1797 yil 2-iyunda Peterburgga-Rossiya podshosiga o’z elchilari orqali yuborgan yorlig’i va boshqalarni eslab o’tish mumkin.
Mazkur davr yorliqlarida o’ziga xos lisoniy qolip shakllangan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo’lgan. Masalan, eslab o’tilgan yorliqlarning birinchisi - “To’xtamish so’zim Yagaylaga” deb, ikkinchisi - “Temur Qutlug’ so’zum” deb, uchinchisi esa -“Sultan Umarshayx Baxodur so’zim” deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq raqam qilingan sana va joy ko’rsatilgan XIX asrda Qo’qon xonligidagi keng tarqalgan hujjatlardan biri “patta”lardir. Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, mahsulot, don yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqidagi ma’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida ham o’ziga xos doimiy tarkib va muayyan nutqiy qolip turg’unlashgan. Umuman, o’tmish hujjatlaridagi muayyan turg’un tarkib va nutqiy qolip o’zbek (turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil mahsuli ekanligining dalilidir.
O’zbekiston Respublikasida ham hujjatlarni rivojlanishiga yetarli e’tibor berilmoqda. O’zbekiston jumhuriyatining inqilobiy qo’mitasi 1924- yilning 31- dekabrida 48-raqamli muhim bir qaror qabul qildi. Bu qarorning nomi quyidagicha ifodalangan: “Ishlarni o’zbek tilida yurgizish ham O’zbekiston jumhuriyatining inqilobiy qo’mitasi huzurida markaziy erlashtirish hay’ati va mahallalarida muzofot erlashtirish hay’atlari tuzilish(i) to’g’risida”. Ushbu qaror, unda ta’kidlanishicha, sho’ro idoralarining ishlarini mahaliy xalqqa yaqinlashtirish va ishchi-dehqonlarni sho’ro tuzilish ishiga aralashtirish maqsadi bilan qabul qilingan.
Bu qarorni joriy qilish yuzasidan, tabiiyki, muayyan ishlar amalga oshirila boshladi, xususan, maxsus ish qog’ozlari tayyorlandi. Lekin 1930-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o’zbek tiliga bo’lgan e’tibor rasman susayib borgan. O’sha murakkab tarixiy jarayon, xalqlarning milliy o’zliklarini anglashlaridan hokimiyatning dahshatli darajadagi qo’rquvi, bu qo’rquv hukmron bo’lgan qatag’on davrining achchiq samarasi bugun hech kimga sir emas.
Aytish lozimki, yaqin o’tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi hujjatlar o’zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o’zbekcha deb aytish ancha qiyin. Yaqin-yaqinlargacha “Berildi ushbu spravkani falonchievga shul haqdakim, haqiqatan ham bu o’rtoq shul joyda yashab turadi” qabilidagi 20-yillarda rus tilidan andoza olish tufayli tamoyilga ma’lumotnomalar yozib kelindi. Umuman, o’zbek hujjatchiligining boy va uzoq tariximizning ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo’lsa-da, Oktyabr inqilobidan keyin jumhuriyatimizda hujjatchilik bevosita o’zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo’nalish nusxa ko’chirishdan iborat bo’lib qoldi. Ana shuning va boshqa bir qancha omillarning oqibati natijasida o’zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli takomil topmadi. O’zbek tiliga davlat maqomi berilgan bugungi kunda o’zbek tilida mukammal hujjatchilikni yaratish eng dolzarb vazifadir.