21
biəti, daxili imkanları, sözlərdəki məna rənginliyi, dilin tarixi, siyasi-ictimai
inkişaf mərhələlərində qazandığı ənənə, digər tərəfdən, klassik şairlərimizin
biliyi, zəkası, dünya görüşü, bədii təfəkkürü və yüksək sənətkarlıqları ilə bağ-
lıdır.
«Klassik poeziya qiymətli astronomik-kosmoloji informasiyalar
daşıması baxımından da çox qiymətli, həm də maraqlı məxəzdir. Bu əsərlərin
məxəzlərin müəlliflərinin istedadının çoxcəhətliliyi, idrakının dərinliyi
insanda heyrət və heyranlıq doğurur. Klassik poeziyamızın görkəmli
nümayəndələri olan müdrik insanlar təbiətlə kosmos, insanla kosmos
arasındakı ierarxik nizamı görürdülər» [27. S. 205].
Beləliklə, bədii ədəbiyyatdan, xüsusilə klassiklərdən onomastik
vahidlərin toplanması, tədqiq edilməsi, xalqın yaddaşında əsrlərdən bəri həkk
olmuş, müasir dilimiz üçün bəlkə də unudulmuş, lakin dilimizin tarixi,
xalqımızın mədəniyyəti, etnoqrafiyası üçün çox qiymətli olan faktları üzə
çıxarmaq, öz tarixi ilə bağlamaq baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Çünki onomastik vahidlər, xüsusilə toponimlər, antroponimlər, etnonimlər
xalqı soy kökü, qədim tarixi ilə bağlayan ən möhtəbər mənbələrdəndir.
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. XV–XVI əsrin
əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilində işlənmiş onomastik vahidlər (toponim,
kosmonimlər) ilk dəfə tarixi, üslubi-poetik istiqamətdə təsnif və təhlil edilmiş,
bədii mətndə mənaları, vəzifələri müəyyənləşdirilmişdir. Bu vahidlərin
dilçilik baxımından tədqiq edilməsinin xalqın, dilin tarixinin, tarixi və poetik
onomastika məsələlərinin işlənməsi üçün nəzəri əhəmiyyəti vardır. Hazırda
dilçiliyin xüsusi şöbəsini təşkil edən onomastika üzrə dərsliklərin,
proqramların hazırlanmasında bu mövzu ilə bağlı magistr işlərinin yazıl-
masında təcrübi əhəmiyyəti vardır.
Q E Y D L Ə R
1
Rüstəmov İ. M. Abdullayevanın «Klassik poeziya: ezoterik xəzinə»
kitabına yazdığı «Ön söz». Bakı, 2009.
2
Azərbaycan onomastikası problemləri. Bakı, 1988. C. 2.
3
Azərbaycan onomastikası problemlərinə dair konfransın materialları.
Bakı, 1986.
4
Qurbanov A. M. Ümumi dilçilik. Bakı, 2004. C. 2.
5
Həbibi. Şeirlər. Bakı, 1980.
6
Kişvəri. Əsərləri. Bakı, 1984.
22
7
Mir Cəlal. Füzuli sənətkarlığı. Bakı, 1958.
8
Xətai Şah İsmayıl. Keçmə namərd körpüsündən: Əsərləri. Bakı, 1988.
9
Yenə onun. Əsərləri. Bakı, 1975. C. 1.
10
Həqiqi Cahanşah. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1986.
11
Xətai Şah İsmayıl. Əsərləri. Bakı, 1973. C. 2.
12
Əliyeva R. Z. Folklorda onomastika məsələləri. Bakı, 2010.
13
Zeynalova A. Ə. Nəsiminin dilində onomastik vahidlər: Nam. dis.
avtoref. Naxçıvan, 2005.
14
Onomastika: Elmi-onomastik j. Bakı, 2007.
15
Qurbanov A. M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, 2003. C. 1.
16
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı, 1983. C. 3.
17
Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, 1967.
18
Xətai Şah İsmayıl. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1964.
19
Cəfərsoylu İlhami. Türk dillərində teonim və etnonimlər. Bakı, 2010.
20
Nəsimi İmadəddin. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1973.
21
Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, 1999.
22
Planetlər haqqında məlumatlar «Azərbaycan sovet ensiklopediyası»
[23] və «Ərəb və fars sözləri lüğəti»ndən [17] götürülmüşdür.
23
Azərbaycan sovet ensiklopediyası. Bakı, 1981. C. 5; 1978. C. 2.
24
Quliyev Ə. A. Qədim türk onomastikasının leksik-semantik sistemi:
Dok. dis. avtoref. Bakı, 2003.
25
Ramiz Əskər. Qutadğu bilig. Bakı, 2003.
26
Yenə onun. Mahmud Kaşğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri.
Bakı, 2008.
27
Abdullayeva M. İ. Klassik poeziya: ezoterik xəzinə. Bakı, 2009.
РАХИЛЯ МАГЕРРАМОВА,
ШАХРИБАНЫ АЛЛАХВЕРДИЕВА
ОНОМАСТИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ В КЛАССИЧЕСКОМ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ
ХV – НАЧ. XVI В.
Р е з ю м е
Статья посвящена ономастическим единицам – топонимам и кос-
монимам,
употреблявшимся
в
классическом
азербайджанском
литературном языке ХV – нач. XVI в. В первом разделе
рассматриваются хоронимы – названия материков, стран, государств и
23
астионимы – названия городов, во втором – космонимы – названия
небесных тел (планет, звезд) вместе с их синонимами арабского и
персидского происхождения.
На основе богатейшего фактического материала анализируются
поэтические и стилистические особенности топонимов и космонимов,
их функционирование в художественной литературе. В результате автор
приходит к выводу, что ономастические единицы, обозначающие
географические названия, употребляются в художественных текстах в
основном в поэтических целях и служат более образному и
эмоциональному выражению мысли.
Ключевые слова: ономастика,
топоним,
хороним,
астионим,
космоним,
планета,
классический
RAKHILA MAHARRAMOVA,
SHAKHRIBANY ALLAHVERDIYEVA
ONOMASTIC UNITS IN THE CLASSICAL AZERBAIJANIAN
LITERARY LANGUAGE OF THE XV –
AT THE BEGINNING XVI CENTURIES
S u m m a r y
The article deals with onomastic units – toponyms, cosmonyms – used
in the classical Azerbaijanian literary language.
The article consists of two parts: 1 – toponyms; 2 – cosmonyms. In the
first part are examined: a) horonyms – names of the continents, countries,
states; b) astionyms – names of cities. In the second part are studied
cosmonyms – names of celestial bodies (planets, stars) with their Arabic-
Persian synonyms, poetical and stylistic peculiarities of toponyms and
cosmonyms, their functions in fiction and poetry on the basis of the rich
factual material.
The research makes it possible to come to the following conclusion:
onomastic units that indicate geographical names are used in fiction and
poetry with poetical purpose and serve figurative, expressive, emotional
expression of ideas.