349
Üzvi turşuların parçalanmasının
sürətləndiyi hallarda qara-
ciyərdə toplanan asetilkoenzim A-nın kondensasiya reaksiyasına
uğrayaraq, aset-asetil KoA-ya çevrilməsi də mümkündür. Qaraci-
yər hüceyrələrində bu reaksiyanı kataliz edən
β-ketotiolaza fer-
menti vardır:
Orqanizmin qəbul etdiyi qida maddələri asetilkoenzim A-
nın kondensasiya reaksiyasının istiqamətinə təsir göstərə bilər.
Məlumdur ki, asetil KoA-nın Krebs dövranına daxil olaraq,
karbon qazına və suya qədər oksidləşməsi üçün mühitdə mütləq
oksalat-sirkə turşusu olmalıdır. Lakin bu turşu orqanizmdə əsasən
qlikoliz prosesi nəticəsində (piroüzüm və fosfoenolpiroüzüm
turşularından) əmələ gəlir. Az miqdarda oksalat-sirkə turşusu
asparagin turşusundan da əmələ gələ bilər. Doğrudur, Krebs döv-
ranı üzrə oksidləşmə prosesində iştirak edən oksalat-sirkə turşusu
O O
2CH
3
─C CH
3
─C─CH
2
─C + HS~KoA
S-KoA ║ S-KoA
O
Asetil koenzim A Aset-asetil koenzim A
H
2
O HS~KoA
CH
3
COOH COOH
│ │ │
C═O O CH
2
CH
2
CH
3
│ + C ~S-KoA
│
CH
2
│
+ │ O
CH
2
│ C C=O C
│ O CH
2
│ OH │ S-KoA
C CH
2
CH
3
S-KoA │ O
C
S-KoA
β-hidroksi-β-metil-
qlütaril KoA
350
prosesin sonunda sərbəst hala keçir. Lakin onun müəyyən hissəsi
orqanizmdə piroüzüm turşusunun parçalanması və aspara-gin
turşusunun sintez edilməsi nəticəsində itirilir. Göstərilənlərdən
aydın olur ki, orqanizmdə yaranan asetil KoA-nın hamısının sərf
edilməsi üçün qida vasitəsilə ya müəyyən miqdarda aset-sirkə
turşusu, ya da onun sintezinə sərf oluna biləcək digər üzvi
birləşmələr qəbul edilməlidir. Belə qida maddələrinə karbohidrat-
lar və tərkibinə leysin aminturşusu daxil olan zülali maddələr
aiddir. Orqanizmdə leysinin katabolizmi nəticəsində də aset-sirkə
turşusu sintez olunur. İzoleysin, lizin, tirozin və fenilalanin orqa-
nizmdə şəraitdən asılı olaraq, həm keton cisimciklərinin, həm də
qlükozanın sintezinə sərf edilə bilirlər. Orqanizmdə keton
cisimciklərinin sintezinin üçüncü yolu məhz yuxarıda adları çəki-
lən aminturşuların (leysin, izoleysin, lizin, fenilalanin və tirozin)
katabolizmindən ibarətdir. Bu aminturşulara ―ketogen‖ aminturşu-
lar adı verilmişdir.
Aset-sirkə turşusu keton cisimciklərinin digər nümayəndə-
lərinin (aseton və
β-hidroksi-yağ turşusu) əmələ gəlməsi üçün
ilkin materialdır. O, NAD ∙ H
2
iştirakı ilə (fermentativ yolla)
β-
hidroksi-yağ turşusuna və karboksilsizləşmə yolu ilə asetona
çevrilə bilər.
Keton cisimcikləri əsasən qaraciyərdə əmələ gəlir, lakin
qaraciyərdən başqa bütün toxumalar keton cisimciklərindən ener-
getik material kimi istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir. Əzələ
toxuması bu cəhətdən üstünlük təşkil edir. Əvvələr belə güman
edilirdi ki, keton cisimciklərinin heç bir fizioloji əhəmiyyəti yox-
dur. Lakin təcrübələr göstərmişdir ki, aset-sirkə və
β-hidroksi-yağ
turşuları orqanizm üçün yüksək əhəmiyyətli enerji mənbəyidir.
Onların parçalanması zamanı alınan enerji zülal və karbohidrat-
ların parçalanmasından alınan enerjidən 2
dəfə çoxdur və bu ener-
351
jinin bir hissəsi digər bioüzvi birləşmələrin sintezinə sərf olunur.
Ürək əzələsi və böyrəklərin qabıq maddəsi enerji mənbəyi
kimi qlükozadan deyil, aset-sirkə turşusundan istifadə edir. Aclıq
və şəkərli diabet xəstəlikləri zamanı beyin hüceyrələri də aset-
sirkə turşusundan enerji mənbəyi kimi istifadə etməyə uyğunlaşır.
Uzunmüddətli aclıq şəraitində beyinin enerjiyə qarşı təlabatının
75%-ə qədəri aset-sirkə turşusunun oksidləşməsi hesabına ödəni-
lir. Qan palazmasında olan aset-sirkə turşusu lipid mübadiləsinə
tənzimedici təsir göstərir. Onun miqdarı artdıqda piy toxuma-
larında lipoliz prosesinin sürəti azalır.
Aset-sirkə turşusunun oksidləşməsinin ilk mərhələsi onun
aktiv formasının (aseto-asetil koenzim A) əmələ gəlməsindən
ibarətdir.
Aset-sirkə turşusunun ―aktivləşməsinin‖ ikinci yolu suksi-
nil-KoA-aset-asetat-transferaza fermentinin iştirakı ilə həyata
keçir. Onun təsiri altında aset-sirkə turşusu suksinil-KoA ilə reak-
siyaya girərək sərbəst kəhrəba turşusu və aset-asetil KoA əmələ
NAD
CH
3
│
CHOH
│
CH
3
CH
2
│ │
C=O
COOH
│
CH
2
CH
3
│ │
COOH C=O
│
CH
3
NAD ∙ H
2
CO
2