Mezopauza
– atmosfer hüdudlarında havanın minimal
temperatur səviyyəsidir və mezosferlə termosferi bir-birindən
ayırır.
Termosfer
– atmosferin 80-85 km-dən 800 km-dək yerləşən
təbəqəsidir. Onun payına atmosferin ümumi kütləsinin cəmi
0,05%-i düşür. Kinetik temperatur (hava molekullarının istilik
hərəkəti ilə müəyyən olunan temperatur) 250-300 km-dək artır və
sonra isə dəyişməz qalır. Termosferdə aktiv olaraq ionlaşma
prosesləri baş verir. İonlaşdırıcı amillərə Günəş, rentgen və
ultrabənövşəyi şüalar, korpuskulyar günəş axınları, kosmik şüalar
və meteor hissəcikləri daxildir.
Burada maksimal
elektron konsentrasiyasına
malik 4 sahə
mövcuddur:
- D təbəqəsi: Gündüz vaxtı 50-90 km hündürlükdə əmələ gəlir,
gecə bu təbəqə yoxa çıxır (ion konsentrasiyası 1 m
3
-də bir neçə
onluqdan bir neçə minliklərədək);
- E təbəqəsi: 105-170 km-də yerləşir və 30-40 km qalınlığa
malikdir (ion konsetrasiyası 1 m
3
-də 2·10
5
);
- F
1
təbəqəsi: 150-170 km hündürlükdə yerləşir (ion
konsentrasiyası 1 m
3
-də 10
6
);
- F
2
təbəqəsi: 250-270 km hündürlükdə yerləşir (ion
konsentrasiyası 1 m
3
-də 10
6
).
Atmosfer hüdudlarında ionlaşmış sahə
ionosfer
adlanır. İonosfer
çox mürəkkəb, bircins olmayan və zamana görə qeyri-sabit bir
mühitdir.
Xüsusən
maqnit
qasırğaları
zamanı
ionosferdə
əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir.
İonosfer radiodalğaların yayılmasına da əhəmiyyətli dərəcədə
təsir göstərir. Belə ki, onun sayəsində kiçik gücə malik
ötürücülərin böyük məsafələrdə qısa dalğalarla radioəlaqələr
yaratması mümkündür.
Termosferin aşağı qatlarında qütb parıltıları müşahidə olunur.
800 km hündürlükdə termosferlə ekzosferi ayıran
termopauza
yerləşir. Havanın temperaturu bu qatda maksimum həddə çatır
(+1200
0
C).
Ekzosfer
– atmosferin kəskin şəkildə boşalmış xarici qatıdır. Bu
qatda qaz hissəcikləri yüksək temperatur şəraitində ikinci kosmik
sürətlə kosmik fəzaya uçurlar. Kosmosdan Yer atmosferinə
toqquşma zamanı ikinci kosmik sürəti zəiflədən hissəciklər daxil
olurlar. Bu proses bütövlükdə eyni çəkilidir. Yəni, atmosferdən
gedən hissəciklərin sayı atmosferə daxil olan hissəciklərin sayına
bərəbər olur. Temperaturun stratifikasiyasına görə atmosferdə
ayrılan təbəqələr cədvəl 2- də verilmişdir.
Atmosferin 1000 km-dən 22000-24000 km-ə qədər hündürlükdə
yerləşən qatı
Hekorona
adlanır. Artıq onun hüdudlarında süni
peyklərin hərəkət sürətlərinin azalması müşahidə edilir. Aparatların
uçuş şəraitindən asılı olaraq fəzanı aşağıdakı hissələrə bölmək olar:
- hava mühiti – yer səthindən 65 km hündürlüyə qədər;
- yerüstü kosmik fəza – 65 km-dən 150 km-dək;
- yaxın kosmos – 150 km-dən 1000 km-dək;
- uzaq kosmos – 1000 km-dən 930000 km-dək.
Cədvəl 2
Temperatur stratifikasiyasına görə atmosfer
təbəqələri
Təbəqələr
Temperatur,
0
C
Yuxarı və aşağı
sərhəddin orta
hündürlüyü, (km)
Keçid təbəqələri
Troposfer
-56
0 – 11
Tropopauza
Stratosfer
0
11 – 55
Stratopauza
Mezosfer
-86
55 – 80
Mezopauza
Termosfer
+1200
80 – 800
Termopauza
Ekzosfer
>1200
800-dən yuxarı
–
Yerüstü kosmik fəza, uzaq və yaxın kosmos bir anlayış ətrafında
birləşməklə,
Yerətrafı kosmik fəza
adlanır. Atmosferdə 930000
km-dən yüksəkdə isə planetlərarası
kosmik fəza
yayılır.
Havanın sıxlığı uçuş aparatlarının fəzaya qalxmasına imkan
verir. Adi aerodinamik təyyarələrin 30-35 km hündürlüyə qədər
qalxması mümkündür. 30 km-dən 65 km-dək olan hündürlüklərdə
hipersəsli aerodinamik təyyarələr uça bilərlər.
Atmosferin yerətrafı kosmik fəza qatında aerodinamik qalxma
qüvvəsi o qədər kiçikdir ki, ondan yalnız kosmik aparatlar və
orbital raketlərin manevr yerinə yetirməsi üçün istifadə olunur.
Yaxın kosmosda
havanın sıxlığı çox azdır və ətraf mühitin təsiri
demək olar ki, yoxdur. Burada uzun müddətli orbital uçuşlar
mümkündür. Radiasiya təhlükəsinin az olması səbəbindən bu
təbəqədən aşağıda uçuşların həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait
mövcuddur. Radiasiya və meteor təhlükəsi mövcud olduğuna görə
uzaq kosmos daha mürəkkəb uçuş şəraiti ilə xarakterizə olunur.
Atmosferin tədqiqat metodları
Atmosfer və onda baş verən hadisələrin öyrənilməsi bir neçə əsr
davam etsə də, bu tədqiqatlar Yerə yaxın qatla məhdudlaşırdı.
Ancaq, XIX əsrin sonunda təyyarənin və radionun kəşfindən sonra
atmosferi Yerə yaxın qatla bərabər müxtəlif hündürlüklərdə
müntəzəm şəkildə öyrənməyə başladılar. Atmosferin quruluşu və
fiziki xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar almaq üçün
birbaşa
və
dolayı metodlardan
istifadə olunur.
Birbaşa metodlar
Yer üzərində və hündürlüklərdə radiozondlar,
təyyarələr və raketlərlə qaldırılan cihazlar vasitəsilə atmosferin
parametrlərini ölçməyə imkan verir. 1930-cu ildə atmosferi
öyrənməyin yeni –
radiozond metodu
yarandı.
Radiozond
aeroloji
cihaz
olaraq,
temperatur,
təzyiq
və
rütubətliyi
ölçən
mikrosxemlərdən, kod qurğusundan və radioötürücüdən ibarətdir.
Radiozondu sərbəst uçuşa qaldırmaq üçün xüsusi şarlardan istifadə
olunur. Müxtəlif hündürlüklərdə ölçülmüş meteoroloji elementlər
haqqında məlumatlar radiosiqnallar vasitəsi ilə Yerə ötürülür,
xüsusi kodlarla açılır və təhlil edilirlər.
Dolayı metodlarla
atmosferin müxtəlif qatları öyrənilir.
Sədəfvari və gümüşvari buludlar, meteoritlərin izləri, radio və səs
dalğalarının yayılması və başqa müşahidələr aparmaqla, havanın
Dostları ilə paylaş: |