N. Ş. Hüseynov

 
     Mezopauza
  –  atmosfer  hüdudlarında  havanın  minimal 
temperatur  səviyyəsidir  və  mezosferlə  termosferi  bir-birindən 
ayırır. 
     Termosfer
  –  atmosferin  80-85  km-dən  800  km-dək  yerləşən 
təbəqəsidir.  Onun  payına  atmosferin  ümumi  kütləsinin  cəmi 
0,05%-i  düşür.  Kinetik  temperatur  (hava  molekullarının  istilik 
hərəkəti  ilə  müəyyən  olunan  temperatur)  250-300  km-dək  artır  və 
sonra  isə  dəyişməz  qalır.  Termosferdə  aktiv  olaraq  ionlaşma 
prosesləri  baş  verir.  İonlaşdırıcı  amillərə  Günəş,  rentgen  və 
ultrabənövşəyi  şüalar,  korpuskulyar  günəş  axınları,  kosmik  şüalar 
və meteor hissəcikləri daxildir. 
     Burada  maksimal 
elektron  konsentrasiyasına
  malik  4  sahə 
mövcuddur: 
    -  D  təbəqəsi:  Gündüz  vaxtı  50-90  km  hündürlükdə  əmələ  gəlir, 
gecə  bu  təbəqə  yoxa  çıxır  (ion  konsentrasiyası  1  m
3
-də  bir  neçə 
onluqdan bir neçə minliklərədək); 
    -  E  təbəqəsi:  105-170  km-də  yerləşir  və  30-40  km  qalınlığa 
malikdir (ion konsetrasiyası 1 m
3
-də 2·10
5
); 
    -  F
1
  təbəqəsi:  150-170  km  hündürlükdə  yerləşir  (ion 
konsentrasiyası 1 m
3
-də 10
6
); 
    -  F
2
  təbəqəsi:  250-270  km  hündürlükdə  yerləşir  (ion 
konsentrasiyası 1 m
3
-də 10
6
). 
     Atmosfer hüdudlarında ionlaşmış sahə 
ionosfer
 adlanır. İonosfer 
çox  mürəkkəb,  bircins  olmayan  və  zamana  görə  qeyri-sabit  bir 
mühitdir. 
Xüsusən 
maqnit 
qasırğaları 
zamanı 
ionosferdə 
əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir. 
     İonosfer  radiodalğaların  yayılmasına  da  əhəmiyyətli  dərəcədə 
təsir  göstərir.  Belə  ki,  onun  sayəsində    kiçik  gücə  malik 
ötürücülərin  böyük  məsafələrdə  qısa  dalğalarla  radioəlaqələr 
yaratması mümkündür. 
     Termosferin  aşağı  qatlarında  qütb  parıltıları  müşahidə  olunur. 
800  km  hündürlükdə  termosferlə  ekzosferi  ayıran 
termopauza
 
yerləşir.  Havanın  temperaturu  bu  qatda  maksimum  həddə  çatır 
(+1200
0
C). 

---

 
     Ekzosfer
 – atmosferin kəskin şəkildə boşalmış xarici  qatıdır. Bu 
qatda  qaz  hissəcikləri  yüksək  temperatur  şəraitində  ikinci  kosmik 
sürətlə  kosmik  fəzaya  uçurlar.  Kosmosdan  Yer  atmosferinə 
toqquşma  zamanı  ikinci  kosmik  sürəti  zəiflədən  hissəciklər  daxil 
olurlar.  Bu  proses  bütövlükdə  eyni  çəkilidir.  Yəni,  atmosferdən 
gedən  hissəciklərin  sayı  atmosferə  daxil  olan  hissəciklərin  sayına 
bərəbər  olur.  Temperaturun  stratifikasiyasına  görə  atmosferdə 
ayrılan təbəqələr cədvəl 2- də  verilmişdir. 
     Atmosferin 1000 km-dən 22000-24000 km-ə qədər hündürlükdə 
yerləşən  qatı 
Hekorona
  adlanır.  Artıq  onun  hüdudlarında  süni 
peyklərin hərəkət sürətlərinin azalması müşahidə edilir. Aparatların 
uçuş şəraitindən asılı olaraq fəzanı aşağıdakı hissələrə bölmək olar: 
-  hava mühiti – yer səthindən 65 km hündürlüyə qədər; 
-  yerüstü kosmik fəza – 65 km-dən 150 km-dək; 
-  yaxın kosmos – 150 km-dən 1000 km-dək; 
-  uzaq kosmos – 1000 km-dən 930000 km-dək. 
 
 Cədvəl 2 
Temperatur stratifikasiyasına görə  atmosfer  
təbəqələri 
 
Təbəqələr 
 
Temperatur, 
0
C 
 
 
Yuxarı və aşağı 
sərhəddin orta 
hündürlüyü, (km) 
 
Keçid təbəqələri 
Troposfer 
-56 
0 – 11 
Tropopauza 
Stratosfer 
0 
11 – 55 
Stratopauza 
Mezosfer 
-86 
55 – 80 
Mezopauza 
Termosfer 
+1200 
80 – 800 
Termopauza 
Ekzosfer 
>1200 
800-dən yuxarı 
– 
 
     Yerüstü kosmik fəza, uzaq və yaxın kosmos bir anlayış ətrafında 
birləşməklə, 
Yerətrafı  kosmik  fəza
  adlanır.  Atmosferdə  930000 
km-dən yüksəkdə  isə planetlərarası 
kosmik fəza
 yayılır. 

---

 
     Havanın  sıxlığı  uçuş  aparatlarının  fəzaya  qalxmasına  imkan 
verir.  Adi  aerodinamik  təyyarələrin  30-35  km  hündürlüyə  qədər 
qalxması  mümkündür.  30  km-dən  65  km-dək  olan  hündürlüklərdə 
hipersəsli aerodinamik təyyarələr uça bilərlər. 
     Atmosferin  yerətrafı  kosmik  fəza  qatında  aerodinamik  qalxma 
qüvvəsi  o  qədər  kiçikdir  ki,  ondan  yalnız  kosmik  aparatlar  və 
orbital raketlərin manevr yerinə yetirməsi üçün istifadə olunur. 
     Yaxın kosmosda
 havanın sıxlığı çox azdır və ətraf mühitin təsiri 
demək  olar  ki,  yoxdur.  Burada  uzun  müddətli  orbital  uçuşlar 
mümkündür.  Radiasiya  təhlükəsinin  az  olması  səbəbindən  bu 
təbəqədən aşağıda uçuşların həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait 
mövcuddur. Radiasiya  və  meteor təhlükəsi  mövcud olduğuna görə 
uzaq kosmos daha mürəkkəb uçuş şəraiti ilə xarakterizə olunur.    
                            
Atmosferin tədqiqat metodları 
 
     Atmosfer və onda baş verən hadisələrin öyrənilməsi bir neçə əsr 
davam  etsə  də,  bu  tədqiqatlar  Yerə  yaxın  qatla  məhdudlaşırdı. 
Ancaq, XIX əsrin sonunda təyyarənin və radionun kəşfindən sonra 
atmosferi  Yerə  yaxın  qatla  bərabər  müxtəlif  hündürlüklərdə 
müntəzəm  şəkildə  öyrənməyə  başladılar.  Atmosferin  quruluşu  və 
fiziki  xüsusiyyətləri  haqqında  məlumatlar  almaq  üçün 
birbaşa
  və 
dolayı metodlardan
  istifadə olunur. 
     Birbaşa  metodlar
 Yer üzərində  və  hündürlüklərdə radiozondlar, 
təyyarələr  və  raketlərlə  qaldırılan  cihazlar  vasitəsilə  atmosferin 
parametrlərini  ölçməyə  imkan  verir.  1930-cu  ildə  atmosferi 
öyrənməyin  yeni  – 
radiozond  metodu
  yarandı. 
Radiozond
  aeroloji 
cihaz 
olaraq, 
temperatur, 
təzyiq 
və 
rütubətliyi 
ölçən 
mikrosxemlərdən,  kod  qurğusundan  və  radioötürücüdən  ibarətdir. 
Radiozondu sərbəst uçuşa qaldırmaq üçün xüsusi şarlardan istifadə 
olunur.  Müxtəlif  hündürlüklərdə  ölçülmüş  meteoroloji  elementlər 
haqqında  məlumatlar  radiosiqnallar  vasitəsi  ilə  Yerə  ötürülür, 
xüsusi kodlarla açılır və təhlil edilirlər. 
     Dolayı  metodlarla
  atmosferin  müxtəlif  qatları  öyrənilir. 
Sədəfvari  və  gümüşvari  buludlar,  meteoritlərin  izləri,  radio  və  səs 
dalğalarının  yayılması  və  başqa  müşahidələr  aparmaqla,  havanın 

---