N. Ş. Hüseynov

 
hündürlüyünü  təyin  etmək  olar.  Bu  halda  barometrik  tənlik 
aşağıdakı şəklə düşər:     
                                        
Z = (
g
RT ) ln (
1
2
P
P ). 
 
     Atmosfer  təzyiqinin  hündürlüyə  görə  dəyişməsini  barik  pillə 
xarakterizə  edir.  Şaquli  istiqamətdə  qalxdıqda  və  ya  düşdükdə 
atmosfer  təzyiqinin  1  hPa    dəyişməsi  üçün  lazım  olan  hündürlüyə  
barik pillə
 deyilir və verilmiş tənliklə təyin olunur: 
h = ( 
P
8000  )  ( 1 + 0.004t ), 
burada, 
     P və t – qalınlığı  h olan qatda orta atmosfer təzyiqi və  havanın 
temperaturudur. 
     Barik  pillə  atmosfer  təzyiqi  ilə  tərs  mütənasibdir.  Hündürlük 
artdıqca barik pillə də artır, çünki bu zaman atmosfer təzyiqi azalır. 
Bu  onunla  izah  olunur  ki,  yuxarı  qalxdıqca  atmosfer  təzyiqi 
azaldığından təzyiqin vahid dəyişməsi üçün daha çox şaquli məsafə 
qət  etmək  lazımdır.  Barik  pillə  havanın  temperaturu  ilə  düz 
mütənasibdir,  ona  görə  də  isti  hava  kütlələrində  hündürlüyə  görə 
təzyiqin  azalması  soyuq  hava  kütlələrində    təzyiqin  azalmasına 
nisbətən ləng gedir.  
 
Cədvəl 3 
 
İzobarik səthlər üçün fərqli temperatur şəraitlərində barik 
pillənin hündürlüyü, m 
 
Təzyiq,  
hPa 
                                      Temperatur, °C 
-40 
-20 
0 
20 
40 
1000 
 6,7 
 7,4 
8,0 
8,6 
9,3 
500 
13,4 
14,7 
16,0 
17,3 
18,6 

---

 
100 
67,2 
73,6 
80,0 
86,4 
92,8 
  
     Cədvəl 3-dən göründüyü kimi, barik pillə yer səthində az dəyişir 
və orta hesabla 8 m/1hPa, ancaq hündürlük artdıqca o, çoxalır və 5 
km-də 15 m, 16 km-də isə 70-80 m təşkil edir. Baxmayaraq ki, yer 
səthində  barik  pillənin  dəyişməsi  cüzidir,  ancaq  onun  havanın 
vəziyyətini  təhlil  etmək  və  hava  proqnozunu  tərtib  etmək  üçün 
böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Bunun  üçün  təzyiqin  son  3  saat  ərzində 
dəyişməsini  bildirən 
barik  tendensiya 
kəmiyyətindən  istifadə 
olunur.    Atmosfer  təzyiqi  aşağı  düşürsə,  barik  tendensiya  mənfi, 
əksinə, təzyiq artırsa, barik tendensiya  müsbət olacaqdır. 
     Sinoptik  xəritələrdə  atmosfer  təzyiqi  sahələrini  təhlil  etmək 
üçün  eyni  təzyiqli  nöqtələri  birləşdirən  qapalı  səlis  əyri  xətlər 
çəkilir və bu xətlər 
izobarlar
 adlanırlar. İzobarlar hər 5 hPa-dan bir 
çəkilirlər.  Bəzən,  operativ  praktikada  mikrodairəvi  xəritələrdə 
izobarlar  2,5  hPa-dan  bir  keçirilir.  Bu  isə  öz  növbəsində,  təzyiq 
mərkəzlərinin daha yaxşı aşkarlamağa imkan verir.  
 
Statikanın əsas tənliyi və barik qradiyent qüvvəsi  
      Oturacağında vahid sahəyə malik, blok formasında, sıxlığı ρ və 
hündürlüyü  Δz  olan  hava  həcminin  dayanıqlılıq  halında  qalması 
üçün ona təsir edən iki qüvvənin bərabərliyi lazımdır. Onlardan biri 
- ağırlıq qüvvəsi  P = mg və yaxud P = gρΔz aşağı yönəlmişdir. 
     İkinci  qüvvə  isə  təzyiq  fərqləri  nəticəsində  yaranır:  blokun 
yuxarı  səthində  təzyiq  P+ΔP,  aşağı  səthində  isə  P  təşkil  edir. 
Tarazlıq halında təzyiq qüvvəsi P yuxarı yönəlməlidir. 
     Qüvvələrin  istiqamətini  nəzərə  alaraq  tarazlıq  səthlərini 
aşağıdaki kimi yazmaq olar:  
 
(P+ΔP) + gρΔz – P = 0         →          ΔP = - gρΔz 
 
     Riyazi  differensial  metodlardan  istifadə  edərək  atmosferin 
sonsuz dərəcədə nazik qatı üçün 
statika tənliyini
 belə yaza bilərik: 

---

 
 
                              
dz
dP
 = - gρ , 
burada , 
     
dz
dP
 - atmosfer təzyiqinin z qatında dəyişməsi; 
      g – sərbəstdüşmə təcili; 
      ρ – atmosferin sıxlığıdır. 
     Statika  tənliyi  vasitəsilə  aşağıdakı  əsas  məsələləri  həll  etmək 
olar:  istənilən  z  səthi  üçün  həmin  səthdən  yuxarıda  yerləşən 
atmosfer kütləsini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar: 
 
M (z) = 
g
P(
z)  = 

z
ρdz
. 
 
          Statika  tənliyinin  köməyi  ilə  atmosfer  sütununda  havanın 
potensial enerjisini təyin etmək olar: 
 
                                              E
p
 = 


0
ρgdz
. 
Əgər potensial enerjini təzyiq qüvvəsinin işi ilə 
 
A= 


0
Pdz
 
və atmosfer sütunun istilik tutumu ilə 
 


0
ρΤdz
 
əlaqələndirsək, bunları aşağıdakı şəkildə ifadə etmək olar: 
 

---

 
E
p
 =  

0
ρgdz
= - 
dz
dz
dP
z
0



= 



0
zp
+ 

0
Pdz
= A = R 

0
ρΤdz
. 
 
     Bu düstur göstərir ki, vahid atmosfer sütunu qızan zaman təzyiq 
qüvvəsi  genişlənmə  işi  görür  və  bunun  nəticəsində  atmosfer 
sütununun  potensial  enerjisi  artır.  Bu  enerjinin  müəyyən  hissəsi 
atmosfer axınlarına (küləklərə) sərf olunur. 
     İki  coğrafi  nöqtə  arasındakı  təzyiq  fərqlərinin  həmin  nöqtələr 
arasındakı  məsafəyə  nisbətinə 
barik  qradiyent
  deyilir.  Barik 
qradiyenti riyazi formada aşağıdakı kimi yazmaq olar: 















z
P
,
y
P
,
x
P
n
P
. 
 
     Meteorologiyada,  adətən,  standart  koordinatlar  sistemi  tətbiq 
olunur: X oxu en dairələrinə paralel olaraq  şərqə, Y oxu  meridian 
üzrə  şimala,  Z  oxu  isə  -  şaquli  yuxarıya,  zenitə  doğru  yönəlir.  X 
oxu  üzrə  vektor  dəyişmələri  – 
zonal
,  Y  oxu  üzrə  isə  - 
meridional
 
adlanır. 
     Barik  qradiyent  qüvvəsi  yüksək  təzyiqli  ərazilərdən  alçaq 
təzyiqli  ərazilərə  doğru  yönəlir.  Üfüqi  barik  qradiyentin 
kəmiyyətini  qiymətləndirmək  üçün  izobarlara  perpendikulyar  iki 
nöqtə  arasındakı  təzyiq  fərqləri  bu  nöqtələr  arasındakı  məsafəyə 
bölünür: 
 
grad P = 

P = 
x
P


+
y
P


, 
və yaxud, 
 
                                  grad P = 
 
P

 = 
Δs
ΔP   hPa/100 km. 
 
Havanın sıxlığı 
 

---