N. Ş. Hüseynov

 
  Hava  kütləsinin  onun  həcminə  olan  nisbətinə 
havanın  sıxlığı
 
deyilir və q/m
3
-lə ölçülür. 
  Meteoroloji  məntəqələrdə  havanın sıxlığı  bilavasitə ölçülmür, 
ancaq  atmosfer  təzyiqi  və  temperatur  məlum  olarsa  ,  bu  halda  o, 
hesablana bilər: 
 
                            
,
t)
R(
273
P
RT
P
ρ



 
burada, 
     P - atmosfer təzyiqi,  
     R  -  universal  qaz  sabiti  (quru  hava  üçün  qaz  sabiti  287 
C/kq.dərəcə, rütubətli hava üçün isə 465 C/kq.dərəcə - dir.),  
     T- mütləq temperatur,  
     t - havanın temperaturudur. 
     Havanın  sıxlığı  0
0
C  temperatur  və  normal  atmosfer  təzyiqi 
(1013 hPa) şəraitində 1293 q/m
3
 –a bərabərdir. Müxtəlif temperatur 
və təzyiq şəraiti üçün havanın sıxlığı cədvəl 4-də göstərilmişdir.       
   Avropada havanın orta sıxlığı yer səthi səviyyəsində 1258 q/m
3
, 5 
km  yüksəklikdə  411  q/m
3
,  20  km  yüksəklikdə  isə  87  q/m
3
-a 
bərabərdir. 
     Qışda havanın temperaturu alçaq olduğu üçün onun sıxlığı daha 
çox  olur.  Atmosferdə  havanın  sıxlığı  hər  bir  qazın  sıxlığı  kimi 
temperatur və təzyiqdən asılıdır və bu asılılıq 
Boyl-Mariott və Gey-
Lüssakın
  əsas  qaz  qanunlarını  birləşdirən 
Klapeyron  tənliyi
  ilə 
ifadə olunur: 
P
v 
= RT, 
burada, 
     P- təzyiq,  
     v- qazın xüsusi həcmi (qaz kütləsi vahidinin həcmi), 
     R – universal qaz sabiti,      
     T- mütləq temperaturdur.   
                                                                                                                             
                                                                                              Cədvəl 
4 

---

 
   Müxtəlif temperatur şəraitlərində havanın sıxlığının  
      hündürlüyə görə dəyişməsi, q/m
3 
 
        t, 
0
C            
  P, 
 hPa  
 
-60 
 
-40 
 
-20 
      
0 
 
20 
 
40 
200 
327 
299 
275 
255 
238 
223 
500 
818 
748 
648 
548 
597 
556 
1000 
1715 
1495 
1376 
1276 
1190 
1113 
     Havanın sıxlığı həmçinin havada olan su buxarından da asılıdır. 
Su  buxarının  sıxlığı  quru  havanın  sıxlığından  az  olduğuna  görə 
rütubətli  havanın  sıxlığı  quru  havanın  sıxlığından  az  olur.  Başqa 
sözlə, su buxarının  sıxlılğı quru havanın  sıxlığına nisbətdə 0,622 - 
yə bərabərdir. 
     Sinoptik  xəritələrdə  izobarlar  nə  qədər  sıx  olarsa,  barik 
qradiyentin kəmiyyəti  də o qədər çox olar (şək. 2). Barik qradiyent 
siklonda onun  mərkəzinə doğru, antisiklonda  isə  mərkəzdən ətrafa 
doğru istiqamətlənir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
             
 
               Şək. 2. Barik qradiyentin qiymətinin təyin edilməsi 

---

 
 
Şaquli hərəkətlər 
 
     XX  əsrin  əvvəllərində  atmosfer  hadisələri  öyrənilərkən  əsas 
diqqət  hava  hissəciklərinin  üfüqi  hərəkətlərinə  yetirilirdi.  Lakin, 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hava  hissəciklərinin  şaquli  hərəkət  sürəti, 
bəzən, üfüqi hərəkət sürətindən böyük olub, atmosfer proseslərinin 
inkişafında əhəmiyyətli rola malikdir.  
     Dağlıq rayonlarda, konvektiv hərəkətlərdə və bəzi digər hallarda 
atmosfer proseslərinin öyrənilməsində şaquli hərəkətlər hesablanır. 
Atmosferin  şaquli  hərəkətlərini    öyrənərkən  buludların  və 
yağıntıların formalaşması proseslərini nəzərə almaq vacibdir.  
     Z sistemində şaquli sürət 
t
z
w



 (m/san, sm/san) zamana görə 
müəyyən hava hissəciyinin hündürlüyünün dəyişməsini xarakterizə 
edir. 
t
z
w



0  olduqda,  hava  hissəciyinin  hündürlüyü  artır,  yəni 
hissəciyin  hərəkəti   
qalxan  xarakterli
  olur. 
t
z
w



0  olduqda  isə 
hava  hissəciyinin  hündürlüyü  azalır,  yəni  hissəciyin  hərəkəti 
enən 
xarakterli
  olur.  P  sistemində 
t
P




  (hPa/12saat)  şaquli  sürətin 
analoqudur. P sistemində şaquli sürət hava hissəciyinin qalxması və 
ya enməsi zamanı onun təzyiqinin dəyişməsini ifadə edir. 
t
P




 
olduqda,  hava  hissəciyində  təzyiq  azalır,  yəni  hissəciyin  hərəkəti 
enən  xarakterli  olur. 
t
P




0  olduqda  əksinə,  hissəcikdə  təzyiq 
artır  və  hissəciyin  hərəkəti  qalxan  xarakterli  olur.  w  ilə    arasında 
əlaqə isə aşağıdakı kimi ifadə olunur: 
 
.
z
P
w
y
P
v
x
P
u
t
P
dt
dP














 
 

---