N. Ş. Hüseynov

 
     Konveksiya  səviyyəsində  qalxan  hava  kütlələrinin  hərəkəti 
dayanır,  çünki  bu  səviyyədən  yuxarıda  qalxan  hava  hissəciyinin 
temperaturu  ətraf  mühitin  temperaturuna  nisbətən  soyuq  olur. 
Konveksiya  səviyyəsi  nə  qədər  yüksəklikdə  olarsa,  buludların 
şaquli gücü bir o qədər çox olar və topa-yağışlı buludların yaranma 
ehtimalı  da  artar.  Buludluğun  inkişafı  üçün  havanın  rütubət 
tutumunun  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Bunu  stratifikasiya  və  şeh 
nöqtəsi  əyrilərinin  bir-birinə  yaxın  yerləşməsinə  görə  təyin  etmək 
olur.  Onlar  nə  qədər  yaxın  yerləşsələr,  nisbi  rütübətlilik  də  bir  o 
qədər  çox olur  və  güclü  konvektiv  buludların  əmələ  gəlməsi  üçün 
əlverişli  şərait  yaranır.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  troposferin  aşağı 
800  m-lik qatında temperaturla  şeh  nöqtəsi arasında  fərq 2
0
C -dən 
az olduqda buludların əmələ gəlməsi baş verir. Aeroloji diaqramlar 
həmçinin uçan aparatların buzbağlamalarını da təyin etməyə imkan 
verir.  Buzbağlama  buludlarda,  yağıntılarda  və  dumanlarda 
temperaturların  0
0
C-dən  aşağı  olduğu  hallarda  baş  verir.  Bunun 
üçün  birinci  növbədə  havanın  temperaturu  və  şeh  nöqtəsi 
arasındakı fərqin iki dərəcədən az olduğu təbəqələrə daha çox fikir 
vermək  lazımdır.  Aeroloji  diaqramlar  təyyarələrin  arxasında 
yaranan 
kondensasiya izlərinin
 aşağı və yuxarı sərhədlərini də təyin 
etməyə  imkan  verir.  Biz  aeroloji  diaqramların  köməkliyi  ilə  həll 
edilən  bir  neçə  məsələlərə  baxdıq.  Təcrübədə  bu  məsələlər  daha 
geniş  yayılmaqla,  aviasiya  uçuşlarının  təminatı  zamanı  böyük 
əhəmiyyətə malikdir. 
     Atmosferin  zondlanmasının  nəticələri  aeroloji  kodlar  (KN-04) 
vasitəsilə 
kodlaşdırılır. 
Bu 
kodlarla 
izobarik 
səthlərin 
hündürlükləri,  havanın  temperaturu,  şeh  nöqtəsi  və  yaxud  şeh 
nöqtəsi çatışmazlığı, küləyin istiqaməti və sürəti verilir. 
     
Atmosferin  fəza  şaquli  kəsimlərinin  qurulması.
  Atmosferin 
fəza şaquli kəsimləri eyni bir zaman anı üçün təqribən bir düz xətt 
üzərində  yerləşən  bir  neçə  məntəqənin  radiozond  məlumatlarına 
əsasən  qurulur.  Xüsusi  blanklarda  və  ya  millimetrlik  kağızlarda 
absis oxu üzərində 1sm=50 km miqyası ilə stansiyaların yerləşdiyi 
nöqtələr,  ordinat  oxu  üzərində  isə  1sm=0,5  km  miqyası  ilə 
hündürlüklər göstərilir. 

---

 
     Bütün  radiozond  nöqtələrindən  perpendikulyar  xətlər  çəkilir  və 
bunların  üzərində  isə  xüsusi  və  sabit  təzyiqli  nöqtələrin  vəziyyəti 
qeyd  olunur.  Bu  nöqtələrin  solunda  havanın  temperaturu  tam 
dərəcələrlə  (qırmızı),  sağda  isə  şeh  nöqtəsi  temperaturu  (qırmızı) 
göstərilir.  Bundan  başqa  küləyin  istiqaməti  və  sürəti  qeyd  olunur. 
Şaquli  kəsimlərdə,  təzyiq,  buludların  aşağı,  yuxarı  sərhədləri  və 
onların  forması,  yağıntı  zonaları,  yağıntının  növü,  buzbağlama, 
silkələnmə, duman təbəqələri əks etdirilir. 
     Atmosferin  fəza  şaquli  kəsimlərinin  işlənilməsi  aşağıdakı 
mərhələlərdən ibarətdir: 
     1) hər 2
0
C-dən bir, tropopauza yaxınlığında isə hər 5
0
C-dən bir 
qırmızı qələmlə izotermlərin çəkilməsi; 
     2)  hər  5  m/san-dən  bir,  küləyin  böyük  sürətlərində  isə  hər  10 
m/san-dən bir yaşıl qələmlə izotaxların çəkilməsi; 
     3) tropopauza xətlərinin qəhvəyi rənglə çəkilməsi; 
     4) atmosfer cəbhələrinin növlərinə uyğun olaraq onların aşağı və 
yuxarı sərhədlərinin rəngli qələmlərlə ayrılması; 
     5)  inversiya  təbəqəsi  və  duman    zonalarının  aşağı  və  yuxarı 
sərhədlərinin sarı rənglə ayrılması; 
     6)  bulud  təbəqələrinin  göy  xətlərlə  hüdudlandırılması  və  göy 
qələmlə rənglənməsi; 
     7) yağıntı zonaları şaquli ştrixlərlə yaşıl rənglə ayrılır; 
     8)  buzbağlama  təbəqələri  qırmızı  olmaqla,  (

)  işarəsi  ilə  qeyd 
olunur  və  bu  işarədən  yuxarı  və  aşağı  təbəqələrin  qalınlıqlarını 
göstərən oxlar çəkilir; 
     9) silkələnmə təbəqələrinin şərti işarəsi  qırmızı rənglə ayrılır; 
    10)  atmosfer  cəbhələrinin  üfüqi  və  şaquli  təhlili  aparılaraq, 
uyğun rənglərlə qeyd olunurlar. 
 
     
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
                                               II FƏSİL 
ATMOSFER TERMODİNAMİKASININ ƏSASLARI 
          
Atmosferin 
termodinamikası, 
havanın 
temperaturu,   
            enerjinin saxlanması  qanunu və istilik tənliyi 
 
     Temperatur  –  havanı  təşkil  edən  atom  və  molekulların  istilik 
hərarətinin  kinetik  enerji  ölçüsü  olmaqla,  ən  mühüm  vəziyyət 

---

 
parametridir.  Atmosfer  təzyiqi  altında  ərimədə  olan  buzun  hərarət 
müvazinətindən maddənin tərəddüd etdiyi ölçü 
empirik temperatur
 
adlanır.  Yer  üçün  əsas  istilik  mənbəyi  Günəşin,  ulduzların,  Ayın, 
planetlərin  şüa  enerjisi  və  Yerin  daxili  enerjisidir.  Günəşin  şüa 
enerjisi 
radiasiya 
adlanır  və  o,  Yerin  əsas  istilik  mənbəyidir.  Yer 
səthindən atmosferə istilik əsas etibarilə konveksiya, turbulentlik və 
şüalanma vasitəsilə verilir.  
     Meteoroloji  məntəqələrdə  havanın  temperaturu  yer  səthindən  2 
m  hündürlükdə,  maye  termometrlərlə  (civəli,  spirtli)  ölçülür,  bir 
şərtlə  ki,  termometrə  Günəş  şüaları  birbaşa  düşməsin.  Havanın 
temperaturu  30  -  40  km  hündürlüyə  qədər  radiozondların  köməyi 
ilə,  daha yuxarı qatlarda isə raketlər, Yerin süni peykləri və bir çox 
dolayı  metodlar  vasitəsilə  ölçülür.  Temperaturun  ölçülməsində 
müxtəlif  şkalalardan  istifadə  olunur.  Azərbaycanda  və  dünyanın 
əksər  ölkələrində    100º-lik  (Selsi  şkalası-°C)  şkaladan  istifadə 
edilir.  Bu  şkalada  0º  buzun  əriməsinə,  100ºC  isə  suyun 
qaynamasına uyğun gəlir (normal atmosfer təzyiqi şəraitində). Bəzi 
ölkələrdə  havanın  hərarətini  ölçmək  üçün  Farengeyt  şkalasından 
istifadə olunur (F).  
      Bu  şkalada  buzun  əriməsi  +32°C  –  yə,  suyun  qaynaması  isə 
+212ºC  –  yə  uyğun  gəlir.  Bir  şkaladan  digərinə  keçid  aşağıdakı 
kimidir: 
1) 

C
t

 
9
5


32
F
t


,
    2)  


 
.
 
32
C
t
5
9
F
t




 
     Nəzəri  meteorologiyada  və  aerodinamikada,  adətən  Kelvin 
şkalasından istifadə edilir və bu aşağıdakı kimi ifadə edilir: 
                                          
C
t
273,15
T



, 
burada,  
     273,15-temperaturun mütləq sıfırı, tºC – isə Selsi şkalasına görə 
temperaturdur.  
     Havanın  qızmasına  səbəb  olan  əsas  istilik  mənbəyi  Günəşdir. 
Günəş şüaları yer səthinə düşərkən havanın zəif istilik keçirməsi ilə 
əlaqədar  olaraq  onu  qızdıra  bilmir  və  yalnız  atmosferdə  olan  asılı 
toz  hissəcikləri  onu  müəyyən  dərəcədə  qızdırır.  Sonra  isə  yer 

---