*ast 'a ş a ğ ı':
qazax., türkm. q-qalp., noq., qum.,
ast.,
tat.
a ° s tv ə
s. ta
t. j ’ir a ° stm da ' y e r a ltın d a '.
*boz 'b o y ', 'u z u n u ':
azərb. türk., uyğ., türkm., q-
qalp., qazax., noq.
boy,
tat.
b u y v ə
s. Daha çox
-ça//-çə
yönlük
hal şəkilçisi ilə işlənir: tat.
buybnşa 'b ö y ü k c a ',
uyğ.
boyiçə,
qırğ.
boyunca,
türkm.
boyunca.,
q.-qalp.
boybnşa
və s.
*iç
' i ç ' :
özb., q-qalp., türkm., şor., qum., türk., azərb.
iç,
tuv., noq., qazax., tat.
iş,
xak.
es
və s. tat.
j ’ir işin d ə
'torpağın iç in d ə ',
türk,
odanın içinde 'otağın iç in d e '
və s.
Türk və Azərbaycan dillərində
-ra//-rə
qədim yönlük hal
formasından istifadə olunur: azərb.
içrə,
türk, içeri.
*ya:n 'y a n ', 't ə r ə f ':
tat.
y a ° n ,
özb.
y ö n ,
türk., qum.,
azərb.
yan,
qazax,
ja k .,
qırğ., q-balk.
can,
tuv., şor.
çan
və s.
türk,
ka p m ın yanında,
tat.
ё у y a ° nm da 'e v in y a n ın d a '
vəs.
*orta
'o r ta ':
türkm., türk., noq., şor., yaqut, xak., özb.,
qazax.,
orta,
tat. başq.
urta,
tuv.
ortu
və s: türk,
y o l ortasında,
tat.
te n urtasm da 'g e c ə y a r ıs ı'
və s.
*orın
'y e r ':
noq. q.-qalp. qazax,
oibn,
şor.
orun
, xak.
orııı,
tat. başq.
игъп;
tat.
а °п ь п ит ьпа 'o n u n y e r in ə '.
*son 's o n ':
Bir çox türk dillərində bu sözün əsasında
"sonra" mə'nası verən qoşma yaranmışdır: q.-qalp., noq., özb.,
so n ,
tat.
sb n ,
başq.
hu n
və s. Bir çox türk dillərində
son
sözü -
ra
qədim yönlük hal forması ilə özünü göstərir: türk,
sonra,
azərb.
sonra,
noq., q-balk.
sora
və s.
* ü st 'y u x a r ı':
türk, türkm. şor. qum. noq.
üst,
tat.,
qazax, q.qalp.
ä s t,
türk,
başım ın üstünde.
Türk dillərində mövcud olmuş qoşma və köməkçi
sözlərin ilkin sistemini tə'yin etmək böyük çətinliklərlə
bağlıdır. Hal-hazırda bə'zi türk dillərində məhdud dərəcədə
işlənən qoşma və köməkçi sözlər, ola bilsin ki, vaxtilə ulu türk
dilində mövcud olmuşdur. Bunlar bir sıra müasir türk dillərində
tam itmişdir.
Ancaq müəyyən türk dili qruplarında yayılmış qoşmalar
və köməkçi sözlər olduqca çoxdur. Məs. qazax dilində olan
314
_______________ _
_
_______________________
jö n in d e
'h a q q ın d a '
qalması
qırğızca
(cönündö)
və
qaraqalpakca
(cöninde)
paralellərinə malikdir.
Ç aklı 'q ə d ə r '
qoşması
qaraçay-balkar, tatar və başqırd dillərində,
taba,
taban, tam an 'n ə y in sə tə r ə fin ə '
qoşması tatar, qaraqalpaq,
noqay (tabaqan) və özbək dillərində işlənir.
Maraqlıdır ki, xüsusi qoşmalara nisbətən qoşma
funksiyasını ifa edən köməkçi adlar daha çox saxlanmışdır.
Z Ə R F
Bütün dillərdə zərf qeyri- müəyyənliyi, eyni zamanda
mütehərrəkliyi və çoxdəyişkənliyi ilə seçilən bir nitq
hissəsidir. Z ərf kateqoriyasına hal sistemindən çıxan formalar,
qoşa sözlər, sifət formaları, toplu saylar, fe'li bağlamalar, leksik
və morfoloji baxımdan təcrid olunmuş sözlər daxildir.
Bu son dərəcə qarmaqarışıq kütlənin qədim vəziyyətini
aşkarlamaq və onun tarixi dəyişmə yolunu tə ’yin etmək qeyri-
mümkündür.
HİSSƏCİKLƏR1
Müxtəlif türk dillərində çoxlu hissəciklərdən istifadə
olunur, lakin bunların hamısını ümumtürk dil material
adlandırmaq olmaz. Çox vaxt onların yayılması müəyyən dil
qrupları ilə məhdudlaşır və onların az bir hissəsini ulutürk dili
qatına çıxarmaq olar.
ba//bə, bı//bi.
Sual hissəciyidir. Bir çox türk dillərində
başda olan
b
səsi
m -
yə keçmiş və hissəcik
m a//m e,
nadir
hallarda isə
m ı//m i
şəklində işlənir: tat.
A k şa b a °n n e ? 'P u l
va rın ı? ';
özb.
S ö q e m usan? ' S ən sa ğ la m sa n ım ? ';
qazax.
Ё уй е
m isin? 'S o ıı e v d ə s ə n m i? ';
türk.
G cldim i?
şor.
Tayğada an köp
p e?
'Tayqada v əh şi ç o x d u rm u ? ';
q-qalp.
K ızba, ulm a?
1 Azərbaycan dilçiliyindəki ədatlar nəzərdə tutulur- T.H.
315
'Q ızd ırım , o ğ la n d ın m ? ';
xak.
M in i xada aparbinçazar ba?
'M ə n i ö zü n ü zlə g ö tü rm ü rsü n ü zm ü ? '
və s.
Bu hissəciyin əmələ gəlməsi m ə’lum deyil. Güman
etməyə əsas var ki, o, ilk əvvəl gücləndirici hissəcik olmuşdur,
müq. qazax.
E k e w in b e !-d ed i (Ə P )
'
O dedi- budur ik in iz ə ! '.
ta //te .
Gücləndirici hissəcikdir. Bütün türk dillərində
yayılmışdır: şor.
M e n -d a kö rd ü m 'M ə n d ə g ö rd ü m ';
alt.
u y da,
Ifo y do d 'o /f 'İn ə k də, qoyun da y o x d u r ',
xak.
S in de
üqrenerzin
'S ə n d ə ö y rə n ə rs ə n ',
q-balk.
B ir z a t da
aytalm adım 'B ir ş e y d ə d eyə b ilin ə d im ';
tat.
B a °şka la r bilen
Jihanşa b a °b a y da k ilq ə n id i (İS ) 'B aşqaları ilə b irlikd ə
Cihanşa baba da g ə l d i ';
noq.
B ir z a t ta y o k 'B ir ş e y d ə
y o x d u r ',
türkm.
T izre k oka da! 'T e z o x u d a ! '
, azərb.
S ə n in
qaydandır da!;
özb.
U zin b ilesən da ' Ö zün
bilirsən d ə ';
qazax.
Onbsb ras ta e d i
'
d ü zü d ə bu i d i ';
çuv.
Vutra da
s'u n m a ric', şıvra da bu tm a n s 'O dda da yanm adıq, suda da
b a tm a d ıq ',
qırğ.
C er da, su: da b izd ey le rd iki 'Y e r də, su da
b iz d ə k i k im id ir ';
türk.
N e d e g ü z e l şe y !
o!f//ök.
Gücləndirici hissəcikdir. Əksər türk dillərində
yayılmışdır: alt.
bu o ff kiin 'e lə b u g ü n ',
xak.
Pastux xaydağ,
x o yla r andağox 'Ç oban necə, q o yu n la rd a e l ə ',
noq.
s o l кип o!f
'H ə m in o g ü n ';
qazax.
Pili, m a lfb l-a k 'D aha b ə s d ir ';
özb.
b irin çi yıld a o lf ' e lə b irin ci i l d ə ';
çuv.
çbnağax 'doğrudan
d a ';
tat.
şu la y u!f 'h ə m ç in in ', 'e lə c ə '
və s. Görünür,
k/Zk
elementli
başqa qüvvətləndirici
hissəciklər də genetik
cəhətdən
o !f//ö k
hissəcikləri ilə bağlıdır, məs,
k i
(azərb. O ki
yaxşı adamdır),
k ü (özb. U k e ld e k ü 'O g ə ld i k i ') , m əhdudluq
bildirən
ğbn a //q in e
və ya
ğaııa/Zqonə,
bir sıra türk dillərində və
çuvaş şivələrində yayılmış
k e \ ə
s. hissəsciklər.
Ia//Iə.
Gücləndirici hissəcikdir: alt.
berqe le 'lü tfə n
v e r ə r', d u rq e y le 'q o y g e ts in ',
şor.
P ir le k iji k e ld i 'A n ca q bir
adam g ə l d i ',
türkm.
M en işleyin le ? 'B ə lk ə m ən iş lə y im ? ',
316
xak.
Ç alqıs xertığa la aylaxtançatxan ' Y a ln ız b ir qartal dövrə
vu rd u ',Ы .Е у le, k a °y tm b y m 'E h , y o x , qayıtm ayacağam '
və s.
n a //n ə.
Gücləndirici hissəcikdir: xak.
e k ö le k n e 'ancaq
ik is i'.
Bu hissəcik, görünür, iki qüvvətləndirici hissəciyin
tərkibində saxlanır. Müq. türkm.
q el-sen e 'g ə ls ə n ə ',
tat.
n ə k
f(a°zan a°rtbnda ' L ap Q azan a ltın d a '.
a//ə.
Bir çox türk dillərində gücləndirici, b ə ’zən də sual
hissəciyi kimi istifadə olunur,, türk, g
elsene!,
azərb.
eşid in a!,
türkm.
Senden e tam am k ö p d i! 'S ə n d ə n çox ş e y g ö zləy ird im
h a !',
q.balk.
Ü yq ekirsen a ! 'E v ə g ir s ə n ə ! ',
qaq.
D id im k ü çü k
e! 'M ə n k i, k iç ik d e y ilə m !'
özb.
k e ld b y a ! 'g ə ld ik i! '
və s.
ə n .
Kəmiyyət dərəcəsini gücləndirən hissəcikdir.
Müxtəlif türk dillərində geniş yayılmışdır: tat. başq.
in y a °x şb ,
azərb.
ən ya xşı,
türk,
en g ü zel,
qırğ.
en сьат ап 'ə n y a m a n ',
alt.
en y a kşı,
qazax,
en caksı 'ə n y a x ş ı'
və s.
ça//çə.
Əmr formasının 2-ci şəxs təkini gücləndirən
hissəcikdir:
ta t.k il-щ э 'g ə ls ə n ə ',
özb.
ogbn-çb
'o x u s a n a '
,
'o x u g in ə n ',
q-balk.
caz-çı 'y a z s a n a ',
başq.
k il-s i 'g ə ls ə n ə ',
noq.
k ä rse t-şi 'g ö s tə r g in ə n ',
qazax
b cr-şi 'v e r g in ə n '
və s.
Bir sıra hissəciklər əvəzlik əsası ilə bağlıdır: məs.
!e
gücləndirici hissəciyi / elementi ilə
o l ' o ' ,
tat.
ş u l ' o '
əvəzliyindəki,
n e
hissəciyi əvəzliyin vasitəli hallardakı
n
ünsürü ilə (müq. türk,
o-n-un, şu-n-a
) bağlıdır.
Bağlayıcılar
Türk dillərində bağlayıcılar tabeli mürəkkəb cümlələrin
inkişafı ilə meydana çıxır. Ulu türk dilində, görünür,
bağlayıcılar olmamışdır. Türk dili materialları sasında yaranmış
əsl türk bağlayıcıları və ərəb, fars, rus dillərindən alınmış
bağlayıcılar mövcuddur.
Əsl türk bağlayıcıları müxtəlif yollarla meydana
gəlmişdir. Onların əmələgəlmə üsullarından aşağıdakıları
göstərmək olar:
317
Dostları ilə paylaş: |