N. Z. Haciyeva

*ast  'a ş a ğ ı':
  qazax.,  türkm.  q-qalp.,  noq.,  qum., 
ast., 
tat. 
a ° s tv ə
 s.  ta 
t. j ’ir  a ° stm da  ' y e r  a ltın d a '.
*boz  'b o y ',  'u z u n u ':
  azərb.  türk.,  uyğ.,  türkm.,  q- 
qalp.,  qazax.,  noq. 
boy,
  tat. 
b u y  v ə
  s.  Daha  çox 
-ça//-çə
 yönlük 
hal  şəkilçisi  ilə  işlənir:  tat. 
buybnşa  'b ö y ü k c a ',
  uyğ. 
boyiçə, 
qırğ. 
boyunca,
 türkm. 
boyunca.,
 q.-qalp. 
boybnşa
  və s.
*iç 
' i ç ' :
  özb.,  q-qalp.,  türkm.,  şor.,  qum.,  türk.,  azərb. 
iç,
  tuv.,  noq.,  qazax.,  tat. 
iş,
  xak. 
es
  və  s.  tat. 
j ’ir   işin d ə 
'torpağın iç in d ə ',
 türk, 
odanın içinde  'otağın iç in d e '
  və s.
Türk və Azərbaycan dillərində 
-ra//-rə
 qədim yönlük hal 
formasından istifadə olunur:  azərb. 
içrə,
 türk, içeri.
*ya:n  'y a n ',  't ə r ə f ':
 tat. 
y a ° n ,
  özb. 
y ö n ,
  türk.,  qum., 
azərb. 
yan,
  qazax, 
ja k .,
  qırğ.,  q-balk. 
can,
  tuv.,  şor. 
çan
  və  s. 
türk, 
ka p m ın  yanında,
  tat. 
ё у  y a °  nm da  'e v in  y a n ın d a '
  vəs.
*orta 
'o r ta ':
 türkm.,  türk.,  noq.,  şor.,  yaqut,  xak.,  özb., 
qazax., 
orta,
  tat.  başq. 
urta,
  tuv. 
ortu
 və  s:  türk, 
y o l ortasında, 
tat. 
te n  urtasm da  'g e c ə y a r ıs ı'
  və s.
*orın 
'y e r ':
  noq.  q.-qalp.  qazax, 
oibn,
  şor. 
orun
,  xak. 
orııı,
 tat. başq. 
игъп;
 tat. 
а °п ь п   ит ьпа  'o n u n y e r in ə '.
*son  's o n ':
 Bir  çox  türk  dillərində  bu  sözün  əsasında 
"sonra"  mə'nası  verən  qoşma  yaranmışdır:  q.-qalp.,  noq.,  özb., 
so n ,
  tat. 
sb n ,
  başq. 
hu n
 və  s.  Bir çox  türk  dillərində 
son
 sözü  - 
ra
  qədim  yönlük  hal  forması  ilə  özünü  göstərir:  türk, 
sonra, 
azərb. 
sonra,
 noq., q-balk. 
sora
 və s.
* ü st  'y u x a r ı':
  türk,  türkm.  şor.  qum.  noq. 
üst,
  tat., 
qazax, q.qalp. 
ä s t,
 türk, 
başım ın üstünde.
Türk  dillərində  mövcud  olmuş  qoşma  və  köməkçi 
sözlərin  ilkin  sistemini  tə'yin  etmək  böyük  çətinliklərlə 
bağlıdır.  Hal-hazırda  bə'zi  türk  dillərində  məhdud  dərəcədə 
işlənən qoşma və köməkçi  sözlər,  ola bilsin  ki, vaxtilə  ulu  türk 
dilində mövcud olmuşdur.  Bunlar bir sıra müasir türk dillərində 
tam itmişdir.
Ancaq  müəyyən  türk  dili  qruplarında  yayılmış  qoşmalar 
və  köməkçi  sözlər  olduqca  çoxdur.  Məs.  qazax  dilində  olan
314 
_______________ _
_
_______________________
jö n in d e 
'h a q q ın d a '
 
qalması 
qırğızca 
(cönündö)
 
və 
qaraqalpakca 
(cöninde)
 paralellərinə  malikdir. 
Ç aklı  'q ə d ə r ' 
qoşması 
qaraçay-balkar,  tatar  və  başqırd  dillərində, 
taba, 
taban,  tam an  'n ə y in sə   tə r ə fin ə '
  qoşması  tatar,  qaraqalpaq, 
noqay (tabaqan) və özbək dillərində işlənir.
Maraqlıdır  ki,  xüsusi  qoşmalara  nisbətən  qoşma 
funksiyasını ifa edən köməkçi  adlar daha çox saxlanmışdır.
Z Ə R F
Bütün  dillərdə  zərf  qeyri-  müəyyənliyi,  eyni  zamanda 
mütehərrəkliyi  və  çoxdəyişkənliyi  ilə  seçilən  bir  nitq 
hissəsidir.  Z ərf kateqoriyasına  hal  sistemindən  çıxan  formalar, 
qoşa sözlər, sifət formaları, toplu saylar, fe'li bağlamalar,  leksik 
və morfoloji  baxımdan təcrid olunmuş sözlər daxildir.
Bu  son  dərəcə  qarmaqarışıq  kütlənin  qədim  vəziyyətini 
aşkarlamaq və  onun  tarixi  dəyişmə  yolunu tə ’yin  etmək  qeyri- 
mümkündür.
HİSSƏCİKLƏR1
Müxtəlif  türk  dillərində  çoxlu  hissəciklərdən  istifadə 
olunur,  lakin  bunların  hamısını  ümumtürk  dil  material 
adlandırmaq  olmaz.  Çox  vaxt  onların  yayılması  müəyyən  dil 
qrupları  ilə  məhdudlaşır və  onların  az  bir hissəsini  ulutürk  dili 
qatına çıxarmaq olar.
ba//bə,  bı//bi.
 
Sual  hissəciyidir.  Bir  çox  türk  dillərində 
başda  olan 
b
  səsi 
m -
yə  keçmiş  və  hissəcik 
m a//m e,
  nadir 
hallarda  isə 
m ı//m i
 şəklində  işlənir:  tat. 
A k şa   b a °n n e ?   'P u l 
va rın ı? ';
 özb. 
S ö q e  m usan?  ' S ən  sa ğ la m sa n ım ? ';
 qazax. 
Ё уй е 
m isin?  'S o ıı e v d ə s ə n m i? ';
 türk. 
G cldim i?
 şor. 
Tayğada an  köp 
p e?  
'Tayqada  v əh şi  ç o x d u rm u ? ';
  q-qalp. 
K ızba,  ulm a?
1 Azərbaycan dilçiliyindəki ədatlar nəzərdə tutulur- T.H.
315

---

'Q ızd ırım ,  o ğ la n d ın m ? ';
  xak. 
M in i  xada  aparbinçazar  ba? 
'M ə n i ö zü n ü zlə  g ö tü rm ü rsü n ü zm ü ? '
  və s.
Bu  hissəciyin  əmələ  gəlməsi  m ə’lum  deyil.  Güman 
etməyə  əsas  var ki,  o,  ilk əvvəl gücləndirici hissəcik olmuşdur, 
müq.  qazax. 
E k e w in  b e !-d ed i (Ə P )
  ' 
O dedi- budur ik in iz ə ! '.
ta //te .
  Gücləndirici  hissəcikdir.  Bütün  türk  dillərində 
yayılmışdır:  şor. 
M e n -d a kö rd ü m   'M ə n  d ə  g ö rd ü m ';
 alt. 
u y  da, 
Ifo y  do  d 'o /f  'İn ə k   də,  qoyun  da  y o x d u r ',
  xak. 
S in   de 
üqrenerzin 
'S ə n   d ə   ö y rə n ə rs ə n ',
  q-balk. 
B ir   z a t  da 
aytalm adım   'B ir  ş e y  d ə  d eyə  b ilin ə d im ';
 tat. 
B a °şka la r bilen 
Jihanşa  b a °b a y   da  k ilq ə n   id i  (İS )  'B aşqaları  ilə   b irlikd ə 
Cihanşa  baba  da  g ə l d i ';
  noq. 
B ir   z a t  ta  y o k   'B ir   ş e y   d ə 
y o x d u r ',
  türkm. 
T izre k   oka  da!  'T e z   o x u   d a ! '
,  azərb. 
S ə n in  
qaydandır  da!;
  özb. 
U zin  b ilesən   da  ' Ö zün 
bilirsən  d ə '; 
qazax. 
Onbsb  ras  ta  e d i
  '
d ü zü   d ə   bu   i d i ';
  çuv. 
Vutra  da 
s'u n m a ric',  şıvra  da  bu tm a n s  'O dda  da  yanm adıq,  suda  da 
b a tm a d ıq ',
  qırğ. 
C er  da,  su:  da  b izd ey le rd iki  'Y e r  də,  su  da 
b iz d ə k i k im id ir ';
 türk. 
N e  d e g ü z e l şe y !
o!f//ök.
  Gücləndirici  hissəcikdir.  Əksər  türk  dillərində 
yayılmışdır:  alt. 
bu  o ff kiin   'e lə   b u  g ü n ',
  xak. 
Pastux  xaydağ, 
x o yla r andağox  'Ç oban necə,  q o yu n la rd a  e l ə ',
 noq. 
s o l кип o!f 
'H ə m in   o  g ü n ';
  qazax. 
Pili,  m a lfb l-a k  'D aha  b ə s d ir ';
  özb. 
b irin çi  yıld a o lf  ' e lə  b irin ci  i l d ə ';
  çuv. 
çbnağax  'doğrudan 
d a ';
  tat. 
şu la y   u!f  'h ə m ç in in ',  'e lə c ə '
  və  s.  Görünür, 
k/Zk 
elementli 
başqa  qüvvətləndirici 
hissəciklər  də  genetik 
cəhətdən 
o !f//ö k
 hissəcikləri  ilə  bağlıdır,  məs, 
k i
 (azərb.  O  ki 
yaxşı  adamdır), 
k ü  (özb.  U k e ld e k ü   'O  g ə ld i k i ') ,  m əhdudluq 
bildirən 
ğbn a //q in e
 və  ya 
ğaııa/Zqonə,
 bir  sıra türk dillərində və 
çuvaş şivələrində yayılmış 
k e \ ə
 s.  hissəsciklər.
Ia//Iə.
  Gücləndirici  hissəcikdir:  alt. 
berqe  le  'lü tfə n  
v e r ə r',  d u rq e y le   'q o y  g e ts in ',
  şor. 
P ir le  k iji k e ld i  'A n ca q  bir 
adam  g ə l d i ',
  türkm. 
M en  işleyin   le ?   'B ə lk ə   m ən  iş lə y im ? ',
316
xak. 
Ç alqıs xertığa  la  aylaxtançatxan  ' Y a ln ız  b ir qartal dövrə 
vu rd u ',Ы .Е у  le,  k a °y tm b y m   'E h , y o x ,  qayıtm ayacağam '
 və s.
n a //n ə.
  Gücləndirici  hissəcikdir:  xak. 
e k ö le k  n e   'ancaq 
ik is i'.
  Bu  hissəcik,  görünür,  iki  qüvvətləndirici  hissəciyin 
tərkibində  saxlanır.  Müq.  türkm. 
q el-sen e  'g ə ls ə n ə ',
  tat. 
n ə k  
f(a°zan a°rtbnda  ' L ap Q azan a ltın d a '.
a//ə.
  Bir çox  türk dillərində gücləndirici, b ə ’zən də  sual 
hissəciyi  kimi  istifadə  olunur,,  türk,  g
elsene!,
  azərb. 
eşid in   a!, 
türkm. 
Senden  e  tam am   k ö p d i!  'S ə n d ə n   çox  ş e y  g ö zləy ird im  
h a !',
 q.balk. 
Ü yq ekirsen  a !  'E v ə g ir s ə n ə ! ',
 qaq. 
D id im  k ü çü k  
e!  'M ə n  k i,  k iç ik  d e y ilə m !'
  özb. 
k e ld b y a !  'g ə ld ik i! '
  və s.
ə n .
  Kəmiyyət  dərəcəsini  gücləndirən  hissəcikdir. 
Müxtəlif türk dillərində  geniş yayılmışdır:  tat.  başq. 
in  y a °x şb , 
azərb. 
ən  ya xşı,
  türk, 
en g ü zel,
  qırğ. 
en   сьат ап  'ə n  y a m a n ', 
alt. 
en y a kşı,
 qazax, 
en  caksı  'ə n y a x ş ı'
  və s.
ça//çə.
  Əmr  formasının  2-ci  şəxs  təkini  gücləndirən 
hissəcikdir: 
ta t.k il-щ э   'g ə ls ə n ə ',
  özb. 
ogbn-çb 
'o x u s a n a '
, 
'o x u g in ə n ',
  q-balk. 
caz-çı  'y a z s a n a ',
  başq. 
k il-s i  'g ə ls ə n ə ', 
noq. 
k ä rse t-şi  'g ö s tə r g in ə n ',
 qazax 
b cr-şi  'v e r g in ə n '
  və s.
Bir  sıra  hissəciklər  əvəzlik  əsası  ilə  bağlıdır:  məs. 
!e 
gücləndirici  hissəciyi  /   elementi  ilə 
o l  ' o ' ,
  tat. 
ş u l  ' o '  
əvəzliyindəki, 
n e
  hissəciyi  əvəzliyin  vasitəli  hallardakı 
n 
ünsürü ilə  (müq. türk, 
o-n-un,  şu-n-a
) bağlıdır.
Bağlayıcılar
Türk  dillərində  bağlayıcılar tabeli  mürəkkəb  cümlələrin 
inkişafı  ilə  meydana  çıxır.  Ulu  türk  dilində,  görünür, 
bağlayıcılar olmamışdır.  Türk dili  materialları sasında yaranmış 
əsl  türk  bağlayıcıları  və  ərəb,  fars,  rus  dillərindən  alınmış 
bağlayıcılar mövcuddur.
Əsl  türk  bağlayıcıları  müxtəlif  yollarla  meydana 
gəlmişdir.  Onların  əmələgəlmə  üsullarından  aşağıdakıları 
göstərmək olar:
317

---