'q ışq ırm a q ',
qazax.
bakblda-
'm ə lə m ə k ', bblşblda-
'ta p p ıld a m a q ',
qırğ.
badılda-
' laqqırtı vu rm a q ', bışılda-
'fıs ıld a m a q ',
uyğ.
valşılde-
'q ım ıld a m a q ',
qürüldü-
’
g u ru ld a m a q ',
alt.
bakılda-
'g u ru ld a m a q ',
botbilda-
'p a q q ıld a m a q ', tm ılda- 'ta p p ıld a tm a q '.
Türk dilləri üçün səciyyəvi olan
-ılda//-ırda
səs təqlidi
fe'l affıkslərinə çuvaş dilində rast gəlmək olur, lakin bu
affıksləri özündə saxlayan fe'llər əlavə
-t
affiksi ilə
mürəkkəbləşir,
məs.
kacbrdat-
'x ırç ıld a m a q ', ım ğbrdat-
'd o n q u ld a m a q ',
nağbldat-
'q ur-qur
e tm ə k '
tağbrdat-
’
tıq q ıld a tm a q '
və s.
Bə'zi hallarda səs təqlidi fe'llərdə
-la
affiksindən istifadə
olunur. Qum.
kaw ğada- 's ə s sa lm a q ', kakıla- 'qaqqıldam aq
' ,
özb. walşırla-
'q u ru ld a m a q ', zuw blla- 'v ızıld a m a q ',
xak.
xırla-
'x o m ld a m a q ', ırnpla-
'şa p p ıltı ilə d ü ş m ə k ',
tuv.
dirinle- 'g u ru ld a m a q ',
tat.
şurla- 'şırıld a m a q ',
çuv.
çaşla-
'fış ıld a m a q ',
q.qalp.
ja b b rla - 's ə s sa lm a q ',
alt.
dabırla- 's ə s
sa lm a q ' ,
yaqut,
barıla:-
'
uğuldam aq'
.
Səs təqlidi fellərində
-ra
affıksinə də rast gəlmok olur.
Xak.
tıdıra-
'd o rıq u ld a m a q ', pıçıra-
' şa ppıl dam aq' ,
tat.
y a °n ıra - 's ə s lə n m ə k ',
alt.
hırkıra- 'q u ru ld a m a q '.
Dünyanın bütün dillərində təqlidi fellərin özünəməxsus
xüsusiyyəti var. Təbii səslər, xüsusən heyvanların çıxardığı
səslər səs
məxrəcilərinə gəlmir. Onlarda
fonem yoxdur,
ayrılmaz
səs
kompleksləri
mövcuddur.
Adətən
onlar
polisemantik (çoxmə'nalı) olurlar və bu sərbəst aktların
nəticəsidir. Səstəqlidi sözlərin təbiəti və istifadəsi tamam
başqa xarakter daşıyır, səsin tərkibindən asılı olaraq ya
səslənməni müşayiət edən proses, ya da səslənmənin öz adı
bildirilir, məs.
'ta q q ıltı',
'c in g ilti'
və s. Səstəqlidi sözü
yaratmaq üçün insan məxrəcsiz səs axınını hökmən üzvləndırib
seçilən fonem kompleksinə çevirməlidir.
Tam aydındır ki, xüsusi səstəqlidi affıkslər ola bilməz.
Bir qayda olaraq səstəqlidi affikslər başqa kateqoriyalı fe'llər
308
formalaşdırır. Daha doğrusu,
fe'lin
səstəqlidi affıksləri
çoxdəfəli hərəkət affıkslərindən ibarətdir.
-s e /e m e n tli a ffik s lə r
Türk dillərində tərkibinə
-s
elementi daxil olan və
modallıq mə'nası verən affikslər mövcuddur.
-sa//se.
Bu affıksli fe'llər istək mə'nasını ifadə edirlər:
tat.
susa 's u is tə m ə k ', 'iç m ə k is tə m ə k ',
tr.qar.
suw sa-,
tuv.
suksa-,
qazax,
susa-,
alt.
su.za-,
türkm.
suw sa-;
orx.yen.
bersə-
' nə isə verm ək is tə m ə k ',
qaq.
etse- 'ə t is tə m ə k ',
tuv.
b ijikse
'ya zm a q is tə m ə k '
və s. Başqa m ə’nalar da ola bilər: alt.
bur.'sa- 'y a zığ ı g ə lm ə k ',
azərb. mənimsə '
ö zünün e tm ə k '
və
s.
-sı/Z-si. -sa//sə
affiksinin səs dəyişməsinə uğramış
təzahürüdür,
-sa
affiksi ilə müqayisədə istək, arzu mə'nası
-si
affıksində nadir hallarda olur. Bu affıksli fe'llər daha çox
'n ə y i
isə h iss etm ək, haıısı duyğularlasa y a şa m a q '
mə'nalarım ifadə
edir, məs. azərb.
qəribsi-
' istə k lisin ə y e tiş m ə k a r zu s u ',
'q ərib likd ə ö zü n ü tənha hesab e tm ə k
' .
Bu affıksli fe'llər danışanın nəyəsə can atdığını deyil,
hansı tə'sirdənsə onun keçirdiyi hissi ifadə edir [Severton, '962,
s. 302]. Müq. türk,
y ü ksü - 'z ə h m ə tə sa lın m a q ',
xak.
a:rsı-
'yorğun h iss e tm ə k ',
tat.
jir se -
'doğm a torpaq üçün
darıxm aq'
və s. Bu affiks məcazi mə'nalar da verə bilər, məs.
qazax,
sakraw su- 'ö zü n ü karlığa q o y m a q ',
qırğ.
g en en si-
' özünü h ə r ş e y i olan k im i ( varlı k im i) g ö s tə r m ə k '
və s.
-sm //-sin.
Bu affıksli fe'llər şəxsin marağına uyğun
olmayan hərəkəti göstərir. Çox vaxt onun mə'nası
-sı
affiksinin
mə'nasına yaxın olur: Xak.
x a n zm - 'tə ə s s ü f e tm ə k ', çoxsın-
'
d a rıxm a q ',
tat.
y u k sb n - 'q ü s s ə lə n m ə k ', k irə k sin - 'g ə rə y i
o lm a q ',
tuv.
a .rzm -
'ağırlığı h iss e tm ə k ',
alt.
d ’uksm -
' q ə rib so m ə k ',
azərb.
doluxsun-.
309
Dostları ilə paylaş: |