N. Z. Haciyeva

Vaxtilə  məhsuldar  olan  təkrar  hərəkətin  affıkslori 
müasir türk  dillərində  artıq dəyişilmiş  mə'nada çıxış  edir,  yə'ni 
əslində onlar bu gün ilk mə'na tə'yinatları  ilə işlənmir.
Hətta  qədim  mə'nası  ilə  saxlanan  şəkilçilər  bu  gün 
məhsuldar deyil və nadir halda rast gəlinir.
Aşağıda bu affıklsərin səciyyəsi verilir:
-a-//-ə-.
  Görünür,  ilk əvvəllər bu affiks təkrarı,  daha tez- 
tez  isə  uzunmüddətli  hərəkəti  ifadə  etmişdir.  Bu  səbəbdən 
ondan  indiki  zamanın  göstəricisi  rolunda  istifadə  olunmuşdur: 
özb .a l-a -m m   'm ə n   a lıra m ',
  tat. 
y a ° z-a -m
  ’
m ən   y a zıra m ', 
qazax,  bar-a-mın 
'm ə n   g e d irə m '
  və  s.  O,  geniş  şəkildə 
adlardan  fe'l  yaranmasında  istifadə  olunur:  türk, 
kan  'q a n ' 
sözündən 
капа- 
'q a n a x m a ',  y a ş 
'y a ş '
  sözündən 
yaşa- 
1
y a şa m a q ',
  qum.  san 
's a y '
  sözündən 
sana-  's a y m a q ',
  uyğ. 
boş  'b o ş '
  sözündən 
boşa- 
'a za d   e tm ə k ',
  tuv. 
a t  'a d ' 
sözündən 
ada  'a d la n d ırm a q ',
  q.-qalp. 
o t  'o t '
  sözündən 
ota- 
’alaq e tm ə k ',
  alt. 
tün  'g e c ə '
  sözündən 
tüne  'g e c ə lə m ə k '
  və 
s.
-
1
-//-İ-
  (əslində 
-a-//-ə-
  affiksinin  ablaut  variantı).  Özb. 
b ö y - 
'v a r lı'
  sözündən 
Ь оуь 
'v a rla m n a q ',  k im  
'a z ' 
sözündən 
k im i-  'a z a ltm a q ',
  azərb.  bərk  sözündən  bərki,  turş 
sözündən turşu-, tr-qar. 
k u r  'q u r u '
  sözündən 
Ifuru  'q u ru m a q ', 
a vır  'a ğ ır '
  sözündən 
avru-  'a ğ rım a q '
  və s.
-k-//-k-.  -k -//-k
  nadir  şəkilçi  olmaqla  adətən  təklikdə 
rast  gəlinmir,  demək  olar  ki,  o  həmişə  təkrar  hərəkətin 
affiksləri ilə birleşir.
-!ya-//-kə.
  Təkrar hərəkətin  iki affiksinin birləşməsi  kimi 
özünü göstərir.  Bir sıra dillərdə ilkin hərəkətin təkrarı  və  uzun 
müddətlilik  mə'nasmı  saxlayır:  əski  uyğ. 
y a r lığ a - 
'ə m r 
e tm ə k ',
  tat. 
şa °y k a -,
  qazax, 
şayka 
's ilk ə lə m ə k ',  tr.qar. 
tşozğa-  'tə r p ə tm ə k ',
  azərb. 
çalxa-,
  türkm.  qalğa 
'y e llə n m ə k ' 
və  s.
-ğala//-kala.
  Bu 
-ğa//-ka
  və 
-la//-lə
  təkrar  affıkslərini 
özündə  birləşdirir:  tat.  kilçələ- 
'd a x il  o lm a q '.  ya °zğ a lu
302 
■■ 
■  ■■  ■ 
—  
.  - ....,  ■
’ 
arabir y a z m a q ',
  kr.qar. 
iu w ğ a la -  'q o v u b   d a ğ ıtm a q ',
  türkm. 
dürtqülə  'itə lə m ə k '.
-kaıı//-kən.
  Bu 
-ka
  və 
-n-
  təkrar  hərəkət  affıkslərinin 
birləşməsidir.  Çox  nadir  hallarda  istifadə  olunurlar.  Qazax, 
sesken 
' eh tiya t e tm ə k ' ,   ıb z ğ a n   'y a z ığ ıg ə lm ə k 'v ə  s.
-kar-//-ğar-.
  İki 
-ka
  və 
-r-
  təkrar  hərəkət  affıkslərinin 
birləşməsidir. 
Təkrarlanmasının 
ilkin 
mə'nası 
sonradan 
kauzativ  (icbar) mə'na kimi  düşünülmüşdür:  müq.  noq. 
suwğar, 
alt. 
sıı.ğar,
  uyğ. 
suğar,
  xak. 
suvğar-  's u la m a q ',
  tr.qar. 
aşlfar- 
'y e d izd irm ə k ' ,
 qazax, 
şbjğur-  ' q ıza rtm a q ,'
  tat. 
k b tk a r-  'xila s 
e tm ək'
  və s.
-kaz/Z-ğaz.
  İki  təkrar 
-ka-
  və 
-z-(-ız)
  affiksinin 
birləşməsidir.  İlkin  təkrar  mə'nası  sonralar  kauzativ  kimi 
qavranmışdır.
-k.ır-//-ğır.
  İlkin  təkrar  mə'nası  burada  da  sonralar 
kauzativ  kimi  dərs  edilmişdir.  Hər  şeydən  əvvəl  bu  mürəkkəb 
şəkilçi  təqlidi  fe'llərin  yaranması  üçün  istifadə  olunur.  Azərb. 
hıçqır-,  m uşğur-,
  qar. 
kıçxar-  'q ışq ırm a q ',
 noq.  tat. 
sb zğbr- 'f i t  
çalm aq',
  türkm. 
puşğtr-,  tat.  p b ş k b r - 'fın x ır m a q ',
  qəd.uyğ. 
yanğır-,
 tat. yanğbr- 
'p a yla n m a q '
  və s.
-ık-//-ik~.
  İki 
-ı-
  və 
-k-
  elementli  təkrar  hərəkət  affiksi 
birləşərək  hərəkətin  təkrarlığını  və  davamlığını  göstərir:  özb. 
birik- 
' b irlə şm ə k ' ,  
k e ç ik - 
'k e ç ir m ə k ',
  qazax, 
(ьпьк- 
'istirahət  e tm ə k '.  -ık -//-ik -
  affıkslərinin  bu  mə'nada  işlənmə 
tezliyi  böyük  deyil,  bu  gün  bir  keyfiyyətin  tədrici  yığılmasını 
və  təşkilini  ifadə  edir:  çuv. 
sarb- 
's a r ı'
  sözündən 
sarbx- 
'sa ra lm a q ';
  qazax, 
to t  'p a x ır '
  sözündən 
totbk- 
'p a xır 
o lm a q ';
kr.qar. 
sa w -  'sa ğ la m '
  sözündən 
saw ux-  's a ğ a lm a q ', 
azərb. 
k e y
  sözündən 
k c y i( k ) - 'k e y im ə k ',
  qırğ. 
ı m 'n ə m ' 
sözündən 
ım k ı-  'n ə m lə n m ə k '
  və s.
-/-.  Hərəkətin  təkrarını  bildirən  başqa  affikslərlə 
birlikdə işlənir.
303

---