N. Z. Haciyeva

(Qardaşım  gəldikdən  sonra,  biz  meşəyə  getdik).  Türk 
dillərində ikinci üsuldan geniş istifadə edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərinin mövcud qramma­
tikalarında  fe'li  bağlamanın  təsviri  lazımi  dəqiqliklə  verilmir. 
Bə'zi  türk  fe'li  bağlamaları,  doğrudan  da  funksional  vo 
semiantik baxımdan rus  dilindəki  fe'li bağlamalara uyğun  gəlir. 
-ğanda,  -ğaç
 şəkilçili  fe'li  bağlamalar bu qəbildəndir.  Lakin  bir 
çox  hallarda  bu  fe'li  bağlamalar  hərəkətin  müxtəlif  məkani 
xüsusiyyətlərini  ifadə  edir.  Buna  görə  də  daha  münasib  termin 
olmadığından  türk  dillərində  bir  çox  fe'li  bağlamaları  şərti 
olaraq fe'li bağlama adlandırmaq lazım gəlir.
’’Fe’li sifət+ yerlik hal şəkilçisi" sxemi üzrə 
yaranmış fe’li bağlamalar
-ğ a n d a //-q en d e şə k ilç ili fe
 V / 
bağlam a
Bu  fe’li  bağlama  ən  çox  baş  cümlənin  hərəkəti  ilə  eyni 
vaxtda baş  verən hərəkəti  bildirir:  alt. 
D 'ıhı salkm   tüşkende  kar 
Çayıla  beret
 
’G üclü  k ü lo k   əsə n d ə   qar  ə riy ir '
  [Dırenkova 
,1940,  s.  276].  Bu,  eyni  zamanda  hərəkətin  qurtarmasını  da 
ifadə  edə  bilər:  tat. 
Ğ abdulla  aqay  kilçənde,  M a xm u t  p isa r 
m alaynın  şəşin   к ы ъ р   a °zanlana  id i
 
' A bdulla  dayı  g ə lən d ə , 
m irzə   M ahm ut  uşağın  başını  ç ə tin lilk ə   q ırxm ışd ı'
  [Zakiev, 
1963,  s.289].
-ğanda
 fe'li  bağlama  affiksi 
-ğan
 fe'li  sifətinin yerlik  hal 
formasıdır.
-an da ş ə k ilç ili fe fIi bağlam a
Oğuz  qrupu  dillərində 
-anda/A əndə
  şəkilçili  fe'li 
bağlama  geniş  yayılmışdır:  azorb. 
A ğ a c  sınanda  budaq  n ə y ə  
g ə rə k ?
-anda
 fe’li  bağlama  affiksi 
-an
 şəkilçili  fe'li  sifətin  yerlik 
hal formasıdır
294
Fe'li sifət+ qədim terminativ affiksi 
-ç a //-ç ə
sxemi üzrə 
yaranmış fe’li bağlamalar
-ğan ça//-qen çə,  -ğ ın ça //-q in çə ş ə k ilç ili fe 'li bağlam a
-ğança
  affiksli  fe'li  bağlama  sonra  gələn  fe'ldə  ifadə 
olunmuş  hərəkətin  son  həddini  göstərir:  alt. 
Tan  a tia n ç a   d'a:ş 
boldı
 
'D an  y e r i  sökülüncə,  y a ğ ış  y a ğ d ı'
 [Dırenkova,  1940, 
S.138],  qazax. 
X asan jin a b e   b itken şe  otbrdı  'İcla s  qurtarana 
qədər,  H əsən  o tu rd u '
  [Sovr.  kazax.  yaz.  1951.  s.  326],  xak. 
A n sa x çı  :lığ toızılğança pala p ir  de:  tapsaba.n  'İc la s  qurtarana 
qədər qoca  bir s ö z  d ə   d e m ə d i'
  [Dırenkova,  1940,  s.  138],  q.- 
qalp. 
O l  qelm eçenşe  m e n   sizd i  çib erm eym en   'O  g ə lm ə y ə n ə  
qədər,  m ə n   i z   buraxm ayacağam ',
  özb. 
Öpam  kelçü ııçe  m en  
dərs  tayorladım   'B ö y ü k   bacım   g ə lə n ə   q ə d ər  m ə n   d ərsi 
h a zırla d ım ',
  q.-balk. 
M en  k e lç in ç i sakla  'M ə n  qayıdana q ə d ər 
g ö z lə ';
 polov.  polov. 
B erd im   alarğa  b ir tü rk atı k i  saxlağaylar 
m en  kelq çin çə  A kkem ıa n d a n   'O nlara  b ir  tü rk  atı  verdim   ki, 
m ən  A kkcrm andan  g ə lə n ə   q ə d ər  sa xla sın la r';
  şor. 
tan 
çarılqançe 
u zu b ıstım  
'sü b h  
oluncaya 
q ə d ər 
ya td ım '
 [Dırenkova,  1941, s.  162].
-m ça
  şəkilçili  fe'li  bağlama  həmin  fe'li  bağlamanın 
fonetik  variantıdır:  azərb. 
M ən  qabağım dakı  çayı  qarışdırıb 
içincə  o  b ir  n eçə  k ə r ə   bu  sualı  m ə n ə   verd i
  [Qr.  azerb.yaz. 
1971, s.  144]
Türkiyə türkcəsində  fe'li bağlama  inkar olursa,  bu mə'na 
saxlanır: 
G ecje  olm ayınca y u ld u z  g ö rü şm e z  ' G ecə  olm ayınca, 
ulduz g ö r ü n m ə z '.
  Başqa  hallarda 
-m ca
  şəkilçili  fe'li  bağlama 
ardınca  başqa  hərəktin  gəlməsi  mə'nasını  ifadə  edir. 
B e ııi 
görünce hem en gülüm sedi.
295

---

-lie  şəkilçiii qədim komitativlə (müştərəklik) 
bağlı fe'li bağlama
-a lı/A ə li  ş ə k ilç iii f e 'li bağ lam a
Bu  fe'li  bağlama  əsas  fe'llə  ifadə  olunmuş  hərəkətin 
başladığı 
anı  göstərir:  azərb. 
c ə b h ə y ə  
g ə lə li  birinci  dəfə 
olaraq  ulduzun  ü rəyin d ən   b ir  sevin c  dalğası  keçdi,
  türk. 
Ben 
A lm aniyaya g e le li b ir sen e olm aq üzereydi.
-alı
 şəkilçiii  fe'li bağlama 
-a
 elementli  fe'li addan törəyən 
birgəlik (komitativ) halın formasıdır.
-k a b /A k ə li ş ə k ilç iii f e 'li bağlam a
Bu 
fe'li 
bağlamanın  mə'nası 
-alı
  şəkilçiii 
fe'li 
bağlamanınkı kimidir: alt. 
M en a n d ı atkalı,  uday berdi  ' M ənim  
m aralı  öldürdüyüm   vaxtdan,  ç o x   k e ç ib '
  [Dırenkova,  1940,  s. 
140];  noq. 
M en  so sı aw blğa k e lq e li e k iy b l boldı  'M o n   bu aula 
g ə lə li ik i il  o ld u '; M en   k elq e li b ir a y  bolcb
 
' M ən g ə lə n i bir 
a y  o ld u ';
 tuv. 
A ra tta r ko lxo zk a   kirq ele  çaa  am ıdıralçe  şilçc.n 
'K o lx o za   k e ç ə li  aratlar  y e n i  həyata  qədəm   qoydular' 
[İsxakov-  Palmbax,  1961, s.  343].
-Ifalı
  şəkilçiii  fe'li  bağlama 
-ka
  şəkilçiii  fe'li  adm 
komitativ formasıdır.
-k a n lı ş ə k ilç iii f e 'li bağ lam a
Öz mə'nasına görə  bu  fe'li bağlama 
-alı
 və 
-kalı
 şəkilçiii 
fe'li  bağlamadan  fərqlənmir:  q.balk. 
B u  kita p   çıkkanlı,  m en   anı 
kö rm əq əıım e  'K ita b   çıxandan  b ə ri  m ən   onu  g ö rm ə m işə m '; 
Sen  k e lq e n li m a ca l  buldum
  ' 
S o n   g ə lə n d ə n   bəri,  m ə n ə   ya xşı 
o ld u '
  [Qr.  k.-balk.yaz.,  1876,  s.223];  qum. 
Sağa  ğaşbk 
bolğanlı  k a l m adı  kanım   ka şık  'M ə n   sə n ə   aşiq  olandan  bir 
qaşıq qanım  q a lm a d ı'
  [Dmitriev,  1940, s. 145].
296
Mənşəyi  m ə’lum olmayan fe'li bağlamalar
-d ık ç a /A d ik ç ə  ş ə k ilç iii fe 'li b a ğ la m a
-dıkça/A dikçə
 affiksli  fe'li bağlama əsas  fe'lin hərəkətilə 
eyni vaxtda baş verən hərəkəti göstərir:  azərb. 
O  d ə m ir teştinin 
yanında  oturub x ə m ir  yoğurduqca n eh rə  d ə  çalxalanır
 (R.Rza); 
türk. 
Şehre ya kla ştıkça   ü m itsizli:m   artıyordu
  [Kononov,  1956, 
s.482].
-dıkça
 affıksinin  birinci  elementini  tə'yin  etmək  asandır, 
bu  vaxtilə  oğuz  dillərində  geniş 
yayılmış  fe'li  sifətdən 
törənmiş  ad  affiksidir.  Lakin  bu  fe'li  bağlamanın  mə'nası 
affıksin  ikinci  tərəfinin 
-ça
  şəkilçiii  terminativ  affiksi  ilə 
əlaqəsinə  dəlalət  etmir.  Burada  ağlabatandır  ki, 
-ça
  elementi 
tat. 
Rusişa 
'r u s c a ',
  türk, 
alm ança
  nümunəsindəki  kimi 
müqayisə zərfinin affiksidir.
-ğ a ç  ş ə k ilç iii f e 'li b a ğ la m a
Bu fe'li  bağlama,  qıpçaq dillərində,  habelə  bir  sıra  Sibir 
türklərinin  dilində  yayılmışdır.  Adətən  bu  fe'li  bağlına  əsas 
fe'lin  ifadə  etdiyi  hərəkətdən  əvvəlki  hərəkəti  bildirir:  tat. 
K byaş ba ° yb ğ a ş b iz  iş  tən İfa
 ° 
у ttb !f  ' G ünəş batandan sonra b iz 
işdən e və  d ö n d ü k '
  [Zakiev,  1963,  s.  280];  özb. 
T ü n k e tq ə ç  to n  
ötforğaç  kuşlar sayray  böşladb
  ’ 
G ecə  keçən d ən ,  işıqlaşandan 
sonra quşlar oxum ağa başladılar'
  [Kononov,  1948, s.212].
Belə  fikir  var  ki, 
-ğaç
 affiksi 
-ğa(n)
 affıksindon  yaranıb 
və 
çak  'v a x t'
  sözü  ona  birləşdirilmişdir  [Kononov,  1948,  s. 
212
].
Bu cür əmələ gəlmə  şübhə  doğurur.  Hər şeydən  əvvəl  - 
ğaç
 
formantı  yönlük-  istiqamət  halının  özünəməxsus 
təzahürüdür.  Müq.  tat. 
Ürqə  m in in   citü q ə  alda  a w b l  k ü rin d i 
' Y ü k sə k liy ə  qalxınca aşağıda k ə n d  g ö r ü n d ü '.
297

---