N. Z. Haciyeva

çazal  'b ə z ə k ';
  qədim  türk, 
kakm a-
  '
qurum aq
'-dan 
kakınal 
'q u r u '
  və s.
Görünür, 
-l(-a l)
  elementli  fe'ldən  törəmiş  sifət 
-ılı(-ili) 
şəkilçili  fe'li  sifətlə  genetik  bağlıdır:  müq.  azərb. 
y a z
-dan 
y a zılı;
  türkm. 
b ü k-d ən   b ü kü lü   'b ü k ü lm ü ş ';
  qazax, 
tür- 
' b ü k m ə k
' -dən 
türülü  'b ü k ü lü
' .  Bu fe'li sifətlər qalıq  halında 
saxlanır vo fe'li  sifət məzmunlu sifət kimi  işlənir.
-m /-im  g ö s tə ric is i
Müasir  türk  dillərində 
-m /-im
  şəkilçili  fe'ldən  törəmiş 
sifətlər  o  qədər  də  çox  deyildir.  Çox  vaxt  bu  sifətlər  sübstan- 
tivləşmiş  formada  olurlar:  azərb. 
yarım ,
  tat. 
y a °ib m ,
  qazax. 
ja ib m  
'y a r ıs ı'-  
ja r  
'parçalam aq'
 -dan; 
azərb. 
kəs 
'k ə s m ə k ' dən k ə s im   ' b ir tik ə ' ,   böl-
  ’ 
b ö lm ə k '
 dən 
bölüm ,
 tat. 
tiiş-  ' d ö şə m ə k
'd ə n  
tü şim   'ta v a n ';
  qazax, 
ö l  'ö lm ə k
'-dən 
ö l im   'ö lü m ';
 çuv. 
s ’ ъ m -
  ’ 
u d m a q '
 -dan 
s'b d b m   ' u d u m ', p u l- 
'b ö lm ə k
'-dən 
p u lim  
'a y ır m a ';
  tuv. 
ös- 
'b ö y ü m ə k '- d m  
özü m   'c ü c ə r ti'
  və s.
-m ış //-m iş   g ö s tə ric is i
Türk dillərində 
-m ışA m iş
 affıksli  fe'ldən  törəmiş  sifətlər 
substantivləşmişdir:  tat. 
tb r-  'y a şa m a q '
  -dan 
tb im b ş
 ’
h ə y a t', 
y a °  z -  'y a zm a q '
 -dan 
y a
 ° 
zm b ş   'ta le ';
  özb. 
ü t-  'k e ç m ə k ' -d m  
ütm iş 
'k e ç m iş '.
  Bu  sifətlərin  ilkin  mə'nası  hərəkətin 
nəticəsini  bildirmək  olmuşdur.  Zaman  və  növ  mə'nalarına 
münasibətdə münasibətsiz olmuşdur.
-m //-in  g ö s tə ric is i
Müasir  türk  dillərində  fe’ldən  bununla  törəmiş  sifətin 
ancaq  bir  neçə  qalığı  saxlanmışdır:  azərb. 
yığ-dan  yığ ııı; 
g əlm ək-d ən  
g ə lin ;
  türk, 
tüt- 
'tü stü lə n m ə k '-d ə n   tütün 
'tü s tü ';
  özb. 
to y-  'd o y m a q '-d m   toyun  't o x ';
  başq. 
sa °b -
286
'b iç m ə k
'-dən 
sa °b b n   'b iç in ';
 qazax, 
a ğ - 'a x m a q '-d m   ağbn 
'sel,  a x m '
  və s.
-a n //-ə n  g ö s tə ric is i
-an//-ən
  affıksi 
-m //-in
  affıksinin  ablaut  variantıdır  və 
nadir  hallarda  rast  gəlinir:  azərb.  cü-dən 
ötən,  keç-d ən   keçən  
'k e ç m iş '
  mə'nasında və s.
-a r //-ə r ,  - ır //- ir  g ö s tə ric is i
Fe'ldən  bu  göstəricilərlə  törənmiş  sifətin  ən  qədim 
mə'nası, görünür, daimi dinamik əlaməti ifadə etmək olmuşdur: 
azərb.  ax-dan 
axar, yaş-dan yaşar;
 çuv.  xiz- 
'sıx m a q
'd an  
x iz ir  
's ıx '
  (hərfən:  -daimi  olaraq  sıxan).  Bununla  əlaqədar olaraq  - 
ar//-or
 göstəricisindən  indiki  gələcək  zamanın  və  ya  aoristin 
yaranması üçün istifadə  edilmişdir.
Daimi əlamət mə'nası bu fe'ldən törəmiş  sifətin əsasında 
bu  tip  isimlər  üçün 
şərait  yaratmşıdır: 
türk, 
çağta-
' şırıld a ın a q '-
 dan 
çağlar  'ş ə la lə ',  k it-  'g e tm ə k '
 -dən  gider 
'x ə r c ';
 türkm. 
aç  'a ç m a q
'-dan 
açar  'a ç a r
' .  Təxminən bütün 
türk  qrammatikalarının  müəllifləri 
-ar//-ər
 şəkilçili  törəmələri 
indiki  zaman  fe'li  sifəti  sayırlar.  Əslində  isə  yaqut  dili  istisna 
olmaqla  bu  şəkilçi  türk  dillərindən  heç  birində  aktiv  şəkildə 
indiki  zaman fe'li sifəti yaratmır.
-a s ı//-ə s i g ö s tə ric is i
Ulu  türk  dilində 
-a sı//-əsi
 şəkilçili  fe'ldən  törəmiş  sifət 
olmuşdur.  Bunun  əsas  xüsusiyyəti  həmişə  gələcəkdə  nəzərdə 
tutulmuş  hərəkəti  ifadə  etməkdən  ibarət  olmuşdur.  Müq. 
tat
.ba
 
°rasb 
'm ü tlə q   g e d ə c ə k   ş ə x s ';   b iz   ba°rasb 
y u lla r
'b izim   g e d ə c ə y im   y o lla r ';
  başq. 
a°şahb 
aş 
'y e y ilə c ə k  
y e m ə k ';
 azərb. 
tik ilə si ev;
 çuv. 
k ile s  s ü l   'g ə lə n  i l '
  və  s.
_  287

---

-t ı//- t i,  -ıt//-it,  - t  g ö s tə ric is i
Fe'ldən  bu  göstəricilərlə  törəmiş  sifətin  bir  neçə  qalığı 
var  ki,  onlar  da  isim 
kimi  işlənir.  Mos.  tat. 
ya°r-
'parxalam aq' -
 dan  (ilk  olaraq 
yaratb: 
'parçalanası  bir  ş e y ') 
y a  °rtb  'y a rısı
' .  Bu tipli  bir neçə  isim 
-n tı//-n ti
 şəkilçisi  qəbul 
edir-  görünür,  burada 
n
  elementi  növ  mə'nası  daşıyan  affıks 
olmuşdur.  Müq.  özb. 
taşla- 'a tm a q
'-dan 
taşlandb 
'tu lla n tı'; 
türkm. 
tap-
  ’
ta p m a q
' -dan 
tapındı  'ta p ın tı'
;tat. 
s ık   ' sıx m a q '- 
dan 
sbğbntb 
's ıx ın tı', 
k a ° z
  ’
q azm aq
' -dan 
к а °
2
ьп(ь
'q a z ın tı'.  -ıt//-it,  - t
 şəkilçili  fe'ldən  törəmiş  sifətlərə  daha  az 
rast  gəlinir:  azərb. 
y o ğ u r
-dan 
yoğurd,
  türk, 
bulfe-  doğ- 
' doğulm aq
 '-dan 
d o (ğ )u t  'dan y e r i ',  'd o ğ u m  y e r i ';
  türkm. 
ayır-  ' ayırm aq
' -dan 
a y ırt  'z o ğ ',  'b u d a q ',  'ş a x ə '.
-tık //-d ık   g ö s tə ric is i
Fe'ldən törəmiş  sifətin 
-tık //-d ık
 şəkilçisi  fe'ldən  törəmiş 
sifətin  iki 
-t
  və  -/£  affiksinin  birləşməsidir.  İlk  əvvəllər  o 
hərəkətin  nəticəsini  ifadə  etmişdir.  Vaxtilə,  görünür,  geniş 
yayılmış 
-tık //-d ık
  şəkilçili  fe’ldən  düzələn  sifət  müasir  türk 
dillərində,  demək  olar  ki,  işlənmir,  müq.  başq. 
ta°bblbt\
r- 
’
ta p ın tı'
  (hərfəm  nəsə  tapılmış);  tat. 
k a a 1-  'qalm aq'-fran 
k a ° ld ık   'q a lıq '; da
rk. 
b il-  'b ilm ə k '-fra n   b ild ik   'ta n ış '.
-ış/Z-iş g ö s tə ric is i
Belə  fərz  etmək  olar  ki,  bu  şəkilçi  ilə  fe’ldən  düzələn 
sifət ilk əvvəl  hərəkətin  nəticəsini  bildirmişdir.  Belə  ki, 
-ış//-iş 
affiksi  oğuz  dillərində  geniş  yayılmış 
-m ış//-m iş
  ilə  düzələn 
fe'li sifətin tərkibinə  daxil olmuşdur.
Müasir  türk  dillərində 
-ış//-iş
  affiksi  əsas  e'tibarilə 
isimlərdə  işlənir:  azərb.  M£-məkdən 
büküş,
  qırğ. 
bat- 
’
batm aq
'-dan 
balış  'b a tm ış '
  və s.
Son  zamanlarda  türk dillərində  fe'ldən  törəmiş  sifətlərin 
əsl  fe'li  sifətə  çevrilməsi  prosesi  olmuşdur.  Bu  meyl  birinci
288
növbədə,  onda  görünür  ki,  müəyyən  zaman  planı  ilə  seçilən 
fe’li  sifətlər meydana  gəlmişdir.  Başqa  sözlə,  indiki,  keçmiş  və 
gələcək  zaman  fe'li  sifətləri  yaranmışdır.  Düzdür,  bu  fe'li 
sifətlərdə  əvvəlki  zaman  məzmununa  münasibətsizlik  öz 
izlərini  ara-sıra  hiss  etdirir,  ancaq  zamanların  təzahürləri  daha 
çox üstünlüklə görünür.
İndiki və gələcək zaman fe’li sifətləri
- a r //- ır   g ö s tə ric ili fe 'ü s ifə t
-ır//-ir
 şəkilçili  qədim  fe'ldən  törəmiş  sifətin  mə'nasında 
onun sonralar  indiki  və  gələcək  zaman  fe'li  sifətinə  çevrilməsi 
əlamətləri  əks  olunur.  O  hər  hansı  əşyanın  daimi  əlamətini 
bildirir, hətta çox vaxt  nəyə isə  qabil olmaq məzmununu  ifadə 
edir,  məs. 
uçar  'k im   k i  daim   uçur,  ü m u m iy y ə tlə   uçm ağa 
q a b ild ir'.
  Bu  cür fe'li  sifətin keçmiş zaman planına münasibəti 
ondan  ibarətdir  ki,  daimilik  əlaməti  məntiqi  olaraq  keçmiş  də 
öz  içinə  alır.  Bu  səbəbə  görə  də  fe'ldən  törəyən  belə  sifət 
keçmiş zamanın xüsusi fe'li sifətinə çevrilə  bilməzdi.
Durativ (davamedici) -a affiksi olan 
-a n //-ə n  ş ə k ilç ili fe  'li s ifə t
Bu  fe'li  sifətin inkişaf tarixi  olduqca mürəkkəbdir.  Onun 
affiksi  iki 
-a
  və 
-n
  tərkib  elementlərindən  ibarətdir.  Qədim 
fe'ldən  görəmiş  sifətin  affiksi  olan 
-n
  elementi  hərəkətin 
nəitcəsini  ifadə edir. Bunu 
-ın//-in
 şəkilçili  fe'ldən törəmiş  sifət 
sübut  edir.  Bundan  Azərbaycan  dilindəki 
y ığ ın
  (həfdən: 
'n ə  
isə y ığ ılm ış ')
  tipli  fe'li  isim  düzəlmişdir.  Zaman  baxımından 
neytral  olan  -zıelemcntli  fe'ldən törəmiş sifəti  indiki  zaman  fe'li 
sifətinə  çevirmək  üçün 
-n
  indiki  zamanın 
-a//-ə
  göstəricisi  ilə 
mürəkkəbloşdirilmişdir,  müq.  tat. 
bar-a-m   'g ə lir ə m '.  Yazan 
tipli indiki zaman fe'li sifəti  belə əmələ gəlib.
Lakin  əksər  türk  dillərində  bu  fe'li  sifət  sabit  olmamış 
vo  zaman-zaman  sıradan  çıxmışdır.  Ondan  ancaq  fe'li  sifət
289

---