N. Z. Haciyeva

-b a   (-т а ) g ö s tə r ic is i
Müasir türk dillərində 
-Ьа(-та)
  şəkilçili  fe'ldən düzələn 
qədim  sifətlər  hərəkətin  ən  çox  nəticəsini  ifadə  edən  isimlər 
kimi  işlənir:  türkm. 
sm -  'sın d ırm a q '
 -dan 
sm m a  's ın m a ';
 çuv. 
s  'ır
  ’
parçalam aq'
 dan 
s  'ırma  ' d ə rə ' ;
 özb. 
birleş-  ' b irlə şm ə k ' - 
dən 
birleşm e  'b ir lə ş m ə ';  bat-  'b a tm a q '-d a n   batm a  'b a tm a '; 
tat. 
bül-
  ’
b ö lm ə k '
-dən 
bülm e  'o ta q '
  (hərfən 
'n ə   isə   ayrı')-, 
qazax, 
kee- 
'k ə s m ə k '-
 dən 
k esp e  
'k ü r ə k ', 
ja r  
-
’
d o ğ ra m a q '
dan 
ja rm a   'y a r m a ';
 türkm. 
al-  'a lm a q '
-dan 
alma 
' a lm a ';
 azərb. 
b ərkit-d ən   bərkitm ə.
- ik //- ik
 
göstəricisi
-ığ/Z-ik
 göstəricisi  fe'ldən  düzələn  sifətin  bütün  müasir 
türk  dillərində  qalıqları  yaşayır,  bunlar  fe'li  sifətdən  və  ya 
onların bazasında yaranmış  isimlərdən əmələ  gəlmişdir:  türkm. 
bat- 
'b a tm a q
' -dan 
batik,  kir- 
'q ırm a q
'-dan 
kirik,  düş- 
' d ü ş m ə k '
 -dən 
d ü şü k;
  özb. 
böğla-  'bağlam aq
'dan 
b ö ğ lb k 
’ 
b a ğ lı' ,   b u z  - '  d a ğ ıtm a q '
 -dan 
buzutş- 
' d a ğılm ış' ,   kes- 
'k ə s m ə k '-d ə n   k e ş ik   'k ə s ilm iş ';
 tat. 
a ° ç
  ’
açm aq
'dan 
a °ç b k  
'a ç ıq ',  ül-  'ö lm ə k
'-d ən  
ü lik   'ö l ü ',  tiş-  'd e ş m ə k
'-dən 
tişik 
'd e ş ik ';
 qazax, 
jim ir   'd a ğ ıtm a q '
 -dan 
j i  m irik   'd a ğ ılm ış',  şab 
-  'b a ğ la m a q '-d m   şa b ık   'b a ğ lı',
  azərb.  so/ч!an 
solu;
 qırğ. 
kirt- 
' k ə s m ə k '-d ə n   k ir tik   'k ə s ilm iş ';
  çuv. 
p b z -  'k o rla m a q '-dm  
р ъ г ь к   'k o r la n m ış ';
  xak. 
p ö l - ' b ö lm ə k
'd ən  
p ö lik   'h is s ə ', 
'b ö lm ə ', 
öl-  'ö lm ə k '- d ə n  
öliq 
'ö lü ';
  yaqut, 
suruy- 
'y a zm a q
'-dan 
su ru k  'y a z ı'
  və s.
Bu  fe’ldən  törəyən  sifətlərin  səciyyəvi  xüsusiyyəti 
hərəkətin nəticəsini  ifadə  etməkdir.
-k a //-ğ a  g ö s tə r ic is i
-ka//-ğa
  ilə  fe'ldən  törəmiş  qədim  sifətin  izlorino  türk. 
ör-  'h ö r '-
dən 
ö r k e 'k o m a ';
  azərb. 
q ovur-dm   qovurqa
  kimi 
sözlərdə rast gəlinir.
284
Hərəkətin  nəticəsi  mə'nası  bazasında  fe'ldən  bu  tipdə 
isimlər  inkişaf  edə  bilərdi:  qırğ. 
кар-  ' b a ğ la m a q '
-dan 
kapka 
'q a p ı'
  (hərdən  nə  isə  bağlı  bir  şey);  çuv. 
t ı t - ' tu tm a q ' <
lan 
tıtkb  'm ə h ə c c ə r '.
  Müasir  türk  dillərində 
-ka//-ğa
  şəkilçili 
fe'ldən  törəmiş  sifət  işlənmir.  Genetik  planda  bu  tipin 
yaranması 
-ı!
 şəkilçili törəmələrə yaxındır.
- k a n //- k ə n ,  -ğ a n //-q ə n  g ö s tə r ic is i
Bu  mürəkkəb  göstərici  fe'ldən  törəmiş  sifət  əmələ 
gətirir.  O,  fe'ldən törəmiş  sifətin 
- k v ə   -an
 kimi  iki  affiksindən 
ibarətdir.  Əvvəllər bu affıklərlə  fe'ldən yaranmış sifət hər hansı 
zaman  və  növ  mə'nalarını  əhatə  etməmişdir,  ancaq  hərətin 
nəticəsini  bildirmişdir.  Onlann  qalıqlan  əsasən  sifət,  nadir 
hallarda  isə  isim  kimi  çıxış  edir:  türk, 
çalış- ' iş lə m ə k '
-dən 
çalışkan  'iş lə y ə n ';
 azərb. 
qudur-dm   qudurğan, y a r'y a r m a q '  - 
dan 
yarğan
-k ııı//-k in ,  -ğ m //-q in  g ö s tə ric is i
-Işm
 affıksi 
-kan
 affıksinin ablaut  formasıdır.  Belə  hesab 
etmək  olar  ki,  onun  da  mə'nası  həmin  olmuşdur.  Onun  da 
qalıqları  fe'li  sifət mə'ııalı  isim və sifətlər halında yaşayır:  türk. 
kaç-  ' q a ç m a q '
dan 
ka çkın , k ir  -  'q ır m a q '-d m   kırq m   's ın m ış ': 
çuv. 
çup- 
'q a ç m a q '-d m   çu p kb n  
'q a ç q ın ';
  türkm. 
uç
'u ç m a q '-d m   uçkun  'q ığ ılc ım ';
 azərb. 
du r-d m   durğun;
 özb. 
sol-  's o lm a q 'd m   so lğ ııı  's o lğ u n '
  və s.
- / 
(-a l) g ö s tə ric is i
Müasir  türk  dillərində  fe'ldən  bu  şəkilçi  ilə  törəmiş 
sifətin  qalıqlan  çox  azdır.  Bə’zi  türk  dillərində 
-1
  affıksi  ilə 
düzəlib  hərəkətin  nəticəsini  bildirən  isimlərə 
rast  gəlmək 
olur:  türkm. 
qura- 
't i k m ə k '
-dən 
qural 
'a lə t';
  tat. 
к ь г  
'tik m ə k '
-dən 
Ifbral  'a l ə t ';
  başq. 
b eq -  'b ü k m ə k '
-dən 
b e q il 
'd ö n g ə '
  (hərfən  əyilmiş  bir  şey);  şor. 
çoza-  ' b ə z ə m ə k '
-dən
-   285

---