N. Z. Haciyeva

Görünür,  indiki  zamanın  -ap əlaməti,  kiçiltmə  m ə ’nalı  - 
a y
 affıksi  və optativin göstəricisi  -aparasında genetik əlaqə  var 
(tuv. 
a w a y  'a n a ,' \ э   a w a y  'a n a c a n ').
-a sı
 şəkilçili optativ
Türkiyə  türkcəsi,  Azərbaycan  və  qaqauz  dillərinin 
materialları  ulu  türk  dilində 
-ası
  göstəricili  optativin  olmasını 
təsdiq  edir.  Onun  forması  bu  sxem  üzrə  əmələ  gəlir:  fe’lin 
əsası  + 
-ası
 göstəricisi  +  birinci  kateqoriyanın  şəxs  affiksləri. 
Örnək olaraq 
al-  'a lm a q '
  fe’linin paradiqmasını  göstərək.
T ək 
Cəm
1 -ci şəxs 
alasıbm  
alasıbız
2-  ci şəxs 
alasısan 
alasısız
3-  cü şəxs 
alası 
alası
Bu  tipin  optativi  bütün  türk  dillərində,  yaqut  dilindən 
başqa,  tam  itmişdir.  Yaqut  dilində  hazırda  təsdiq  növü  adı  ilə  - 
ı:hı<-ası:
 göstəricisi  işlənir:
bar-
 
'
getmək'
T ək 
Cəm
1-  ci  şəxs 
barı:hıbin 
baıv.hıbıt
2-  ci  şəxs 
barv.bığın 
ban:hığıt
3-  cü şəxs 
barı.fıı 
barı:hılar
Yaqut  paradiqması  aydın  göstərir ki, 
-ası
 optativi  birinci 
kateqoriyanın  şəxs  affıksi  ilə  işlənmişdir, 
-ası
  optativinin 
tamamilə  itməsinin  əsas  səbəblərindən  biri  onun  hələ  çox 
qədimdə  gələcək  zaman  m ə ’nası  bildirməsi  olmuşdur.  XIV- 
XV  əsrlər  Azərbaycan  dili  abidələrində 
-ası
  şəkilçili  gələcək
268
zaman  hələ  istifadə  edilmişdir: 
alasısan,  verəsidir.
  XVI-XVIII 
əsr 
abidələrində 
onu 
-acaq//-ocək
 
forması 
sıxışdırıb 
çıxarmışdır.
-ası
  şəkilçili  gələcək  zaman  qədim  osmanlı  dilində  də 
mövcud olmuşdur.
-a
 şəkilçili optativ
Bu  tip  optativ  qismən  və  ya  tamamilə  oğuz  qrupu 
dillərində işlənir. Ola bilsin ki, o, ulu türk dilində də olmuşdur.
a zə rb .  al-
'a lm a q '
tok
cəm
1-ci şəxs
alam
alaq
2-ci şəxs
alasan
a la sın ız
3-cü şəxs
ala
alalar
tü rk , yaz- 'y a zm a q '
tək
cəm
1 -ci şəxs
y a za y ım
y a za lım
2-ci şəxs
ya za sm
y a za s ın ız
3-cü şəxs
y a za
y a za la r
2-ci  şəxsin
cəmi 
-asj’
  optativinə
türkcəsində 
1-ci 
şəxsin 
cəmi
- /
gedir,  Türkiyə 
forman tı 
ilə
mürəkkəbləşmişdir.
-a
 göstəricili  optativin  izləri  çuvaş  dilində  də  var: 
item  
'm ə ıı a la yd ım '.
-a göstəricili  optativin  yaranması  olduqca  müəmmalıdır. 
Ola  bilsin  ki,  o  qıpçaq  dilində  geniş  yayılmış 
-a
  göstəricili 
indiki-gələcək  zamanla  genetik bağlıdır:  qazax, 
al-a-m m   'm ə n  
a lıra m ',
 tat. 
al-a-m   'm ə n  a lıra m '
  və s.
269

---

Əmr şəkli
Türkşünasların  əmr şəkli  adlandırdıqları  forma  semantik 
və  quruluş  baxımından  müxtəlif  şəkillərin  qarışığından  ibarət 
olub,  sün’i  yaradılmış  bir  şeydir.  Buna  inanmıq  üçün  sadəcə 
olaraq  qazax  dilinin  qrammatikalarında  göstərilən  əm r  şəkli 
paradiqmasma baxmaq kifayətdir:
Tək 
Cəm
1-  cişəxs 
alaybiı  'm ə n  a l u n ' 
alaybn  'b iz  a la q '
2-  ci şəxs 
a l 
'a l ' 
alındar  'a lın '
3-  cü şəxs 
alsın 
'q o y  o a ls ın '  alsın 
'q o y  a ls ın '
1 -ci  şəxs  tək  və  cəmin  affiksləri 
-a y
 şəkilçili  optativə 
aiddir,  3-cü şəxsin tək və cəmi  artıq optativin 
-sm
 şəkilçili  tipi 
o lu r.
Əsl  əmr şəkli 2-ci  şəxsin tək və cəmidir. 2-ci şəxsin  təki 
fe’lin təmiz əsasıdır: 
al, y a z
 və  s.  Bə’zən  müxtəlif güclondirici 
hissəciklərlə müşayiət edilə bilər.  2-ci  şəxsin cəminə 2-ci  şəxs 
affiksləri 
-kız,  -ğız,  -nar
 artırılır.  Oğuz  dillərində isə 
-ık ız //-ik iz  
affıksinin  qısalması  nəticəsində  yaranmış 
-m //-in
  sonluğu 
işlənir.
Şərt şəkli
Türk  dillərində  şərt  şəklinin 
-sa, 
-sar
  və 
-san 
göstəriciləri  ilə düzələn  üç modeli  işlənir.
-sa
 göstəricisi
Şərt formasının  bu  tipi  aşağıdakı  sxem  üzrə əmələ  gəlir: 
fe’lin  əsası  + 
-sa //-sə
  göstəricisi  +  ikinci  kateqoriyanın  şəxsi 
affiksləri. Örnək paradiqmasım göstərək.
270
a l-  'a lm a q '
Tək 
Cəm
1-  cişəxs 
al-sa-m  
al-sa-k
2-  ci şəxs 
al-sa-n 
a l-sa-ğız
3-  cü şəxs 
al-sa 
al-sa
Türk dillərində bu model  ən geniş yayılmışdır.  Ayrı-ayrı 
dillərdə fərq  yalnız  2-ci  şəxsin  cəmində 
-n ız/A n iz
 və ya 
-ğız/A  
q iz
  affıkslərinin 
işlənməsində  müşahidə  olunur,  müq.  tat. 
alsağız  'a lsa n ız'
  və azərb. 
alsanız.
Şərt  şəkli  məzmunca  gələcək,  az-az  hallarda  isə  indiki 
zamana yönəlmiş o lu r.
-sa
  göstəricisinin  mənşəyi  haqqında  müxtəlif  fikirlər 
söylənmişdir.  Onun  arzu  şəklinin  arxaik  göstəricisi  və 
optativlə,  əlaqələndirilməsi  diqqət  çəkir.  Doğrudan  da,  türk 
dillərində 
-sa
 göstəricisindən  elə  nümunələr tapmaq  olar ki,  o 
məhz  optativ  m ə’nasmı  bildirir.,  müq.  azərb. 
M o skva ya  
getsəydim ,  onu  g ö rsə y d im !
  tat. 
E x,  ş u l  tbyğblarnb  k ita p   itip  
ya °zsa la r  id i  'E h,  b u   h isslə r  haqqında  kita b   y a zsa y d ıla r!' 
[Hacıyeva,  1973,  S.329J.  Ola  bilər  ki, 
-sa
 göstəricili  şərt  şəkli 
optativin qədim arxaik təzahürlərindən biri  olmuş,  sonralar şərt 
mə’nası üçün istifadə edilmişdir.
-sar
 göstəricisi
Şərt  şəklinin  bu  tipi  bu  sxem  üzrə  əmələ  gəlmişdir: 
fe’lin  əsası  + 
-sar//-ser
  göstəricisi  +  birinci  kateqoriya  şəxs 
affiksləri.  Tipin paradiqması  belədir:
1 -ci şəxs
2- 
ci  şəxs
3- 
cü  şəxs
a l-  'a lm a q ' 
Tək
alsannan
a/sarsan
alsar
Cəm
alsarbız
alsarsız
alsar
.
  271

---