N. Z. Haciyeva

əlamətlərinə əsasən demək olar ki,  bu modellərin  90  faizi  ulu 
türkcədə  işlənməmişdir.  Bunların  çoxu  bütün  türk  dillərində 
işlənmir  və  müəyyən  ərazilərlə  məhdudlaşır.  Bütün  bunlar 
sübut edir ki, modellər  ayrı-ayrı  türk dil qruplarında yaranmış 
və  hətta bə’zi dillərdə ulu türk dili dağıldıqdan sonra meydana 
gəlmişdir.  Təbii  olaraq  belə  sual  meydana  çıxır:  hansı  fe’l 
zamanları türk fe’l  sisteminin ilkin təməlini təşkil etmişdr?
Biz hesab edirik ki, dörd belə zaman olmuşdur:
1) 
bar-a-т ьп   'm ə n   g e d irə m '
  tipli 
-a//-i
  göstəricili 
indiki-gələcək  zaman.  Bu,  eyni  zamanda  indiki  və  gələcək 
zaman m ə’nalarını bildirmişdir.
2) 
-ır//-ir
 göstəriciləri  ilə  düzələn 
alırm ın  'm ən  a lıra m r 
və ya 
'm ə n  a la ra m '
  tipli indiki-gələcək zaman. Bu da əvvəlki 
kimi həm indiki, həm də gələcək məzmunu ifadə etmişdir.
3) 
-d ı//-tı  (-d i//-ti)
  şəkilçiləri  ilə  düzələn 
aldım   'm ə n  
a ld ım '
  tipli keçmiş zaman.
4) 
alırdım   'm ə n   daim a  a lırd ım '
  tipli  qeyri-müəyyən 
imperfekt (bitməmiş keçmiş  zaman).
Fe’lin  qalan  zaman  modelləri  ulu  türkcə  dağılandan 
sonra yaranmışdır.
Növ  kateqoriyası
Türk  dillərində  mə Tum  növdən  başqa  daha  dörd  növ 
fərqləndirirlər:  məchul  növ,  qayıdış  növü,  qarşılıqlı-  müştərək 
növ və icbar növü.
Məchul növ
Məchul  növ  bütün  türk  dillərində  mövcuddur.  Onun 
forma  göstəricisi  -/, 
-ıl/Z-il
  affıksidir.  Ancaq  çuvaş  dilində 
məchul  növ  başqa  cür  yaranır.  Bu  növ  bütün  moTum  türk 
dillərində  mövcud  olmuş,  müxtəlif  türk  yazı  abidələrində 
qeydə alınmışdır.
258
Məchul  növün  belə  geniş  yayılması  onun  ulu  türk 
dilində  olmasını  düşünməyə  əsas  verir.  Lakin  bununla  yanaşı, 
bə’zi  materiallar  ulu  türk  dilinin  ilk  mərhələlərində  məchul 
növün  olmamasına  dəlalət  edir.  Maraqlıdır  ki,  müasir  türk 
dillərində  qədim  sifətin  izləri  çox  vaxt  məchul  növün 
m ə’nasını  daşıyır,  lakin  məchul  növün  affıksini  özündə 
saxlamır,  müq.  azərb. 
burma 
'b u r u lm u ş',
  türk, 
yarm a 
'pa rça la n m ış'
,  tuv. 
u zu k
 
’ü zü lm ü ş' ,
  tat. 
j ’im irik   'd a ğ ılm ış ', 
türk, 
kırqm   'qırılm ış,  sın d ırılm ış'
  və  s.  Göürünür,  bunların 
əsasında  Q.İ.Ramstedm  hesab  edir  ki,  türk  dillərində  məchul 
növ  gec yaranmışdır və  sübut  etməyə  çalışır ki,  məchul  növün 
göstəricisi  olan  affiks  ilkin  halında 
sözdüzəldici  olmuşdur 
[Ramstedm,  1957,  s.149].  Bu  ideyanı  E.V.Sevortyan  da 
müdafiə etmişdir [Cevart n,  1962,  s.94j.
Doğrudan  da,  müasir  dövrdə  dairəsi  daralsa  da,  türk 
dillərində 
-/  affiksinə 
hərəkətin 
davamlılığını 
bildirə 
sözdüzəldici  şəkilçi  kimi  rast gəlmək olur:  özb. 
ku vla   'c ə h d lə  
t ə ’q ib   e tm ə k '-  k u w - 
't o ’qib  e tm ə k '
  sözündən, 
b(u)k- 
'b itm ə k '
 
sözündən 
bukla- 
'ü st-ü stə  
q o y m a q ', 
sawa- 
' 
vurm aq'
  sözündən 
saw ala- 
'q ır x m a q ',  k a y t-'q a y ıtm a q ' 
sözündən 
kaytala-  'te z -te z  q a y ıtm a q ',
  tat. 
sıypa-  'o x şa m a q ' 
sözündən 
sbypala-  'sığ a lla m a q ',  sib -  'a x ıtm a q '
  sözündən 
si b il  'ç ilə m ə k '.
Lakin  təkrar  olunma  m ə’nasından  məchul 
növə 
bilavasitə  semantik  keçid  inkişaf  edə  bilməzdi.  Məchul  növ 
mə’nasmın  inkişafı  üçün  hər hansı  bir aralıq  mərhələ  lazım  idi. 
Bu cür şərait türk dillərində həqiqətən olmuşdur.
Türk  dillərində  hərəkətin  təkrar  olunmasını  bildirmək 
üçün  işlənən 
-1
  elementi  müəyyən  keyfiyyətin  cəmlənmə 
prosesini  bildirmək  üçün  istifadə  olunmuşdur.  Adətən  belə 
fe’llər  sifətdən  əmələ  gəlr:  azərb. 
azal- 
'a za lm a q '  a z 
sözündən, 
boş-
dan 
boşal-  'b o şa ltm a q ',
  özb. 
y e n il  'y ü n g ü l' 
sözündən 
yen illa -  'y ü n g ü llə ş m ə k ',  m u z   'b u z '
 
sözündən 
m uzla 
'b u z la m a q ',
  türk, 
kısa  
'q ıs a '
  sözündən 
kısala-
259

---

'q ısa ltm a q ',
  tat. 
tü q ərək 
'y u m ru '
  sözündən 
tü q ə r ə k lə - 
'yu m ru la n m a q ',
  çuv. 
vadb 
'q o c a '-
dan 
vadb- 
'q o c a lm a q ', 
qır
g.  a n i  'a n q '
-dan 
a rııta -  ' a n q la m a q ',
  qazax, 
ju a n   'k ö k ' 
sözündən 
ju a n d a - (
  və s.
Bu tipli  cümlələrdə  subyektin hərəkətinin (fe’lin)  passiv 
(məchul)  m ə’nasım  görmək  o  qədər  də  çətin  deyil.  (D iqqət 
edin: 
'A d a m   a n q la y ır'
 -  bu  halda  subyektin  arzusundan  asılı 
olmayaraq  proses  baş  verir).  Subyektin passivliyi 
-1
 affıksinin 
yenidən  m ə’nalandırılması  üçün  impuls  xidməti  daşımışdır  ki, 
bunun  sayəsində  bir  keyfiyyət  dərəcəsinin  müəyyənləşməsi 
və  ya  artırılması  üçün  hərəkətdəki  passivlik  m ə’nası  m əchul 
növə  köçürülmüşdür.  Beləliklə,  subyekt  özü  passiv  qalmaqla 
affiks  yeni  funksiya  alır-  subyektin  üzərində  kimsə  m üəyyən 
hərəkəti  icra  edir  və  ya  icra  etmişdir:  tat. 
x a ° t  y a ° z b la  
'm ə k tu b  y a z ılır '
  və  s.  Eyni  affıksin  iki  funksiyasını  ayırmaq 
cəhdi  məchul  növün  yeni 
-ıI/Z-iI
  göstəricisinin  yaranmasına 
gətirib çıxarmışdır.
Qayıdış növü
Qayıdış  növ  bütün  müasir  türk  dillərində  mövcuddur. 
Onun  göstəricisi 
-n, 
-m //-in
  affıksidir. 
Bu  gün 
tarix
səhnəsindən  çıxmış  bütün  türk  dillərində  olmuşdur-  yazılı 
tarixi  abidələr bunu təsdiqləyir.  Qayıdış  növün ulu türk dilində 
olmasını güman etməyə bütün əsaslar vardır.
Qayıdış  növünün  nıə’nası  hərəkətin  ilkin çoxdəfoliyinin 
yenidən m ə’nalandırılmasının nəticəsidir.
İndi artıq nadir faktlar kimi qalan  fc’Uərdə 
-ın//-in
 affiksi 
ilkin  m ə’nasını  saxlayır:  tat. 
se y le n   'b ir  n e çə   d ə fə   dem ək, 
d a n ışm a q ', 
'd e y in m ə k '  sö yle-  'ü m u m iy y ə tc ə   d anışm aq' 
sözündən, 
!fa°ran- 
'arabir  b a x m a q '-  ka°ra 
'b a x m a q ' 
sözündən, 
sa °yla -  's e ç m ə k '
  sözündən,  sa°ylan- 
'b ir   neçə 
d ə fə   s e ç m ə k ',
  azərb. 
g ə zin - 
'v a ı-g ə /  e tm ə k ',  g ə zm ə k  
sözündən və s.
260
Hərəkətin  çoxdəfəlik  m ə’nasımn  əsasında  subyektin 
xeyrinə  onun  şəxsi  maraqlarını  ödəyən,  necə  deyərlər, 
hərəkətin  medial  m o’nası  inkişaf  edə  bilər  (müq.  rus.  “on 
robotal  kajdıy  den” 
'o   h ə r  g ü n   iş lə y ir d i',
  daha  doğrusu, 
təkrarən, daima və nəhayət,  iş görənin  şəxsi  maraqlarına uyğun 
olaraq).
Türk dillərində  hərəkətin  çoxdəfəliyini  ifadə edən 
-m/Z- 
in
  affıksinin  mə’na  inkişafına  ən  parlaq  örnək  yaqut  dilinin 
göstəriciləri  ola bilər: 
u:ta  bahm   'ö zü n ə   su   d a ş ı',  d i ete  bulun 
'ö zü n ə  m ə n zil  ta p ',  ti  en  əbin  'm ə n   ö zü m ə   o t  d a şıy ıra m ', 
m astakerdin  'ö zü n ə  odun doğra'
  [Xaritonov,  1963,  s.79].
Subyektin maraqlarına uyğun həyata  keçiriləcək  hərəkət 
bilavasitə  subyektə  istiqamətlənmiş  hərəkətlə  assosiasiya 
oluna  bilər,  müq.  tat. 
yu -m -a m   'm ə n  y u y u n u r a m ',
  у ə ’ ni 
'ö z - 
özüm ü  y u y u r a m '.
  Beləliklə,  türk  dillərində  medial  (ortaq) 
mə’na qayıdış növün m ə’nasına çevrilir.
Qarşıhqlı-müştərək növ
Məchul  və  qayıdış  növləri  kimi  qarşıhqlı-müştərək  növ 
də  bütün  qədim  və  müasir  türk  dillərində  işlənir.  Heç  bir 
şübhə  etmədən  bu  növün  ulu  türk  dili  epoxasında  formalaşmış 
olmasını demək olar. Bu növü göstəricisi 
-ış//-iş
 affıksidir:  türk. 
seviş-  'b ir -b ir in is e v m ə k '
,  tat. 
suğbş-  'd a la ş m a ş',
  y ə ’ııi 
'b ir- 
birini  vu rm a q ',
  noq. 
barns-  'b irlik d ə   g e tm ə k ',
  türkm. 
ahş- 
’ 
d ə y iş m ə k '
, 
çuv. 
v b rs'- 
'v u r u ş m a q ',
 
qazax, 
ja z b s  
'm ə ktu b la şm a q '
  və s.
-Ş   (-ış)
 affıksinin  hərəkətin  çoxdəfəlik  m ə’nasım  ifadə 
edən  on  qədim  affikslərdən biri  olmasını  güman  etməyə  bütün 
əsaslar vardır.  Bu m ə’nanın b ə’zi izləri bu  günə qədər saxlanır: 
qazax, 
m albs-  'b ir  n e çə   d ə fə  y ü k lə n m ə k '-  m al-  'y ü k lə m ə k ' 
sözündən,  tat. 
a°lda-  'a ld a tm a q '
  sözündən 
a °/daş-  'yalanla 
m əşğ u l  o lm a q '
  və  s. 
-Ş
  affıksinin  bu  m ə’nanı  daşıması 
haqqında  dolayı  əsaslar  da  var.  O, 
-ştır//-ştir
  mürəkkəb
261

---