N. Z. Haciyeva

affıksinin  tərkibində  qeyri-müntəzəm  çoxdəfəlik  və  natamam 
hərəkət m ə’nasını bildirir: tat. 
ukbştbr  'h ərd ən b ir o x u m a q
' .
Türkoloqların  fikrincə,  əvvəllər  -^affiksi növ m ə’nasma 
malik olmamışdır.
Bu  çoxluq  m ə’nası  verən  ad  affıksi  olmuşdur  [Sovort n, 
1962,  s. 138].  Onun  funksiyalarından  biri  toplu  çoxluq  m ə ’nası 
bildirmək  olmuşdur: 
ataş  'ata  ö z  uşaqları  i l ə ',  anaş  'a n a   ö z  
uşaqları ilə  
’ .
Bu  m ə’na  əsasında,  görünür,  hərəkətin  müştərəkliyi 
məzmunu  inkişaf  etmiş  və  bu  m ə’na 
-ş
  fe’l  şəkilçisinə 
bağlanmışdır.
İcbar növü
İcbar  növünün  xüsusi  qanunauyğun,  qrammatik  forma 
kimi  varlığını  dilçilərin  hamısı  qəbul  etmir.  Məsələn,  Hind- 
Avropa  və  fm-uqor  dilçiləri  icbar  və  ya  kauzativ  m ə’nanı  heç 
vaxt  növ  m ə’nalı  fe’l  hesab  etməmişlər  və  həmin  məntiqlə  də 
fe’lin  icbar  növünü  ayırmamışlar.  Ancaq  türk  dillərinin 
müxtəlif qrammatika müəllifləri belə növü qəbul edirlər.
Türk  dillərində  icbar  növünün  affıkslərini  belə  xülasə 
etmək olar:
-
a r /A ə r :
  tat. 
şbğar 
'ç ıxa rtm a q ' 
ş b k  
'ç ıx m a q ' 
sözündən,  başq. 
Sbğar-,
  qazax, 
şbğar- 
'çıxa rtm a q
' , 
ç ık  
'ç ıx m a q '
  sözündən,  qum. 
Qaytar-  ' qaytar
; 
/fayt-  ' q a yıtm a q ’ 
sözündən,  çuv. 
ü k- 
' d ü ş m ə k
'  sözündən 
üqer- 
'ə ld ə n  
s a lm a q '.
-ır //-ir:
  orx.yen. 
k ə l- 
'g ə lm ə k '
  sözündən, 
kelür- 
'g ə tir m ə k ',
 uyq. 
aç-  'a ç m a q '
  sözündən 
açu(r)-  'a ç d ır ',
 qum. 
iç-  'iç m ə k '
  sözündən 
iç ir   'iç ir tm ə k ',
  türk, 
bat-  'b a tm a q ' 
sözündən 
batır  'b a tır ',
  tuv. 
bat  'e n m ə k '
  fe’lindən 
batır- 
' e n d ir m ə k ',
  alt. 
k eç -  ' k e ç m ə k
'  fe’lindən 
keçir-  'k e ç ir m ə k ', 
şor. 
ka ç- 
'q a ç m a q '
  fe’lindən 
kaçır- 
'q a ç ır ',
  noq. 
uş-
262
'u çm a q '
  fe’lindən 
u şır  'u ç u r ',
  qazax, 
ös- 
'b ö y ü m ə k ' 
fe’lindən 
ösir-  'b e c ə r m ə k ',  tat. p iş -  'b iş m ə k '
  fe’lindən 
p işir- 
' b iş ir',
 yaqut, 
öl-  'ö lm ə k '
  feTindən 
ölör-  'ö ld ü r m ə k '
.
-tır//-tir:
  qum. 
y a z- 
'y a z m a q '
 
fe’lindən 
ya zd ır- 
'y a z d ır ',
  türkm. 
ü z-  'ü z m ə k '
  fe’lindən 
üzdür-  'ü z d ü r m ə k ', 
türk, 
y e -  'y e m ə k '
  fe’lindon 
y e d ir-  'y e d ir m ə k ',
  tuv. 
k e s- 
'k ə s m ə k
'  
fe’lindən 
kestir- 
'k ə s d ir m ə k ',
 
alt. 
k iy -
'g e y in m ə k '
 
fe Tindən 
k iy d ir 
'g e y in d ir m ə k ',
  qırğ. 
öl- 
'ö lm ə k '
  fe’lindən 
öltür-  'ö ld ü r m ə k ',
  özb. 
ös-  'b ö y ü m ə k '- 
dən 
östir- 
'b e c ə r m ə k '
, 
şor. 
at- 
'a tm a q ' -dan 
attır- 
' a td ırm a q ',
  tat. 
k ə ld ir-  'g ü lm ə k '-d ə n   k e l-   'g ü ld ü r m ə k ', 
yaqut, 
kör-  'g ö r m ə k '
-dən 
kö rd er  'g ö s tə r m ə k '
,  çuv. 
s ’ır- 
'y a z m a q '-
dan 
s ’ırdar-  'y a zd ır m a q ',
  uyq. 
tol-  'd o lm a q '
-dan 
toldu(r)-  'd o ld u rm a q ',
 başq. 
y a ° z ' -  'y a z m a q '
-dan 
y a ° z z 'b r -  
'ya zd ırm a q ' ,
 qəd. türk, 
aç-  'a ç m a q
'-dan 
açtur-  'a ç d ırm a q '.
-t, 
-ıt//-it:
  qəd. türk, 
olur- 
'o tu r m a q '
-dan 
olurt-
' o tu zd u rm a q ',  oku- 
'o x u m a q
'-dan 
o ku t- 
'o x u td u rm a q ', 
qum. 
işle-  'iş lə m ə k '-
dən 
işle t-  'iş lə td ir m ə k ',
  şor. 
o d u ı- 
' o tu rm a q '
-dan 
odurt-  'o tu zd u rm a q ',
  qırğ. 
o ku -  'o x u m a q '- 
dan 
okut-  'o x u td u rm a q ',
  qazax, 
oyna-  'o y n a m a q '-d a n   oyııat- 
' o yn a tm a q ',
 
tat. 
tukta- 
'd a y a n m a q '
 -dan 
lu ff tat
'd a ya n d ırm a q ',
 
yaqut. 
aha- 
'y e m ə k '-
 dən 
ahat 
'y e d iz d ir m ə k '.
-ız//-iz:
  qum.,  qazax.,  qırğ. 
em -  'ə ııım o k '-
dən 
em iz- 
' dö şlə  yed izd irm ək,  ə m iz d ir m ə k ',
  tuv. 
ağ- 
'a x m a q '-d a n  
ağıs-  'a x ıtm a q '
  (çox nadir istifadə olunur).
ffız//-kİ
2
,  -ğ ız//-q iz:
  tat. 
y a ° t-   'y a tm a q '
-dan 
y a ° t!fb z  
'y a tırtm a q ',
  tuv. 
kal-  ' q a lm a q '
-dan 
ka lğ ıs  's a x la m a q ',
  şor., 
alt. 
turğıs-,
  noq. 
tbrğıs-,
  özb. 
tu rğ b z  'qaldırm aq,  d u rq u zm a q
’ , 
tur-  'd u r m a q '
-dan,  qazax, 
öt-  'g ə z m ə k '
-dən 
ö tkez-  'yo la  
sa lm a q '.
-Ifıt//-k it,  -ğ ıt//-q it:
  qəd.  türk, 
kö r- 
'g ö r m ə k '
-dən 
körqit-  'g ö s tə r m ə k '
  (nadir hallarda istifadə olunur).
263

---