N. Z. Haciyeva

Orxon-Yenisey və  qədim uyğur abidələrində,  həmçinin  X-XIII 
əsrlər  Şərqi  Türküstan  mətnlərində 
-sar
 göstəricili  şərt şəklinə 
rast gəlinir.
Bu  forma  müasir  türk  dilləri  üçün  tipik  deyil.  Bə'zi 
dəyişikliklərlə ancaq yaqut dilində saxlanmışdır.
Yakut  modeli  üçün 
-tar(-sar)
  tipik  göstəricidir.  Onun  - 
tar//ter,  -dar//-der,  -lar//-ler,  nar//-ner
 təzahürləri  və  həmçinin 
bunların dodaq variantları vardır.
k ö r -   'g ö rm ə k '
Tək 
Cəm
I şəxs 
kördörbün 
kördörbüt
II şəxs 
kördorçün 
kördörqüt
III şəxs 
kördör 
kördörlər
-Yar formasının əsasında 
-sa
 və  -r göstəriciləri durur.  Bu 
-rünsürü indiki- gələcək zamanın 
-ır//-ir
affıksindən gəlir.
-san göstəricisi
Şərt  şəklinin 
-san
  göstəricisi  ancaq  çuvaş  dilində 
mövcuddur:  çuv: 
K a s 'x in e   puja  p u lza n ,  к и т ъ г 'ъ Ь ъ г
  'Əgər 
boş olsaq, axşam görüşərik"  [Mat. qr.  1957, s.  249].
Əgər qəbul  etsək ki,  türk dillərinin affıkslərindo  -/ və 
-a 
dəyişməsi  müşahidə  edilir,  onda  çuvaş  dilində  şərt  şəklinin  - 
san
 göstəricisini  genetik cəhətdən 
-sm
 ilə bağlamaq  olar.  Bunu 
vaxtilə  olmuş,  indi  itmiş  optativin qalığı  kimi  dəyərləndiririk.  - 
San
  göstəricili  şərt  şəkli  qədim  optativlərdən  birinin  yenidən 
mə'nalandırılması nəticəsində meydana gəlmişdir.
Bə'zi  hallarda  bu  mə'na  çuvaş  dilində  bu  günə  qədər 
saxlanmışdır. 
"E x,  a lb zem   p u lza n çi!"  -m eri  vbJ  "Ah,  m ən im  
əllərim  olsaydı!- o (qadm  cin si) dedi"\M aX.
 qr.  1957, s. 249].
272
Y acib  şəkli
Vacib  şəklinə  əsas  e'tibarilə  oğuz  qrupu  dillərində  rast 
gəlinir.  Onun 
göstəricisi 
-m a lı//-m əli
  affıksidir. 
Türk. 
yazm alıyam ,  'y a zm a lıy a m ', ya zm a lıyd ım ,
  azərb. 
g ə lm ə liy ə m , 
oxum alı  idim .
 
Türkmən  dilində  fe'lin  bu  şəklinin  şəxs 
göstəriciləri  yoxdur: 
m en   y a zm a lı  'm ə n   y a z m a lıy a m ',  sen 
yazm alı  'sə n  y a z m a lıs a n ',  ə ly a z m a lı  ' o y a z m a lıd ır '.
Vacib  şəklinin  areal  səciyyə  daşıması,  yə'ni  müəyyən 
ərazi  ilə  məhdudlaşması  onun  ulu  türkcədə  olmamış  olması 
deməkdir.
-m a lı//-m əli
 vacib  məzmunlu  fe'li  sifətin  göstəricisidir. 
Görünür, o, ulu  türkcədə  olmuşdur-  müxtəlif türk dillərində  bu 
gün  onun izlərinə rast gəlmək olur.  Məsələn,  çuvaş dilindəki  - 
m alla
  vacib  fe'li  sifəti  ilə  müqayisə  edin: 
kaym aalla  s  ın  
'g e tm ə li  a d a m '.
  Tatar  və  başqırd  dillərində  bə'zən 
-ınalı//- 
m ə li
 göstəriciləri  ilə  leksikləşmiş  fe'li  sifətlərə  təsadüf olunur 
ki,  bunlar  nəyinsə  mümkünlüyü  mə'nasmı  bildirir: 
ə y lə n m ə lə  
etrajerka  ' fırlanan k ita b  r ə fi'
  və ya 
'fırla n a  b ilən  k ita b  r ə f i '.
Bir  sıra  türkoloqlar 
-m a lı//-m əli
 affiksini  quruluşca  iki 
tərkib  hissəsinə  ayırırlar-  yaranmış  ismin 
-ma
  şəkilçisi  və 
adyektiv  (sifət  məzmunlu) 
-lı(-lığ )
 affıksi  [Räsänen,  1957,  s. 
230].
-M alı
  şəkilçisi  ilə  yaranan  sözlər  passiv  semantikaya 
malikdir,  azərb. 
baxm alı,  bax-
  sözündən, 
sev -
  sözündən 
s e v m ə li
[Severt n,  1966,  s.  356].
Ən  ağlabatanı  budur  ki,  adyektiv  (sifət  məzmunlu) 
-lı 
affıksi  ilk  yaradılışında  mümkünlük  mə'nası  bildirmişdir,  tat. 
albnamalb  'ç ıx a r ılm a lı',
 
yə’ni 
'e lə   ş e y   ki,  onu  çıxartm aq 
o la r '
.  Sonralar  bu  mə'nanın  əsasında  vacib  mə'nası  inkişaf 
etmişdir.  Burada 
-lı
  affıksi  müəyyən  dərəcədə 
-lt! 
affiksini  xatırladır:  tat. 
b a m rlb ı  ш ъп  'g e tm ə li y e r ',
  yə'ni 
'o  
yer  k i,  ora  g e tm ə k   o la r '.
  Bu  baxımdan  özbəkcədəki 
şü n ərli
273

---

'a n la şıla n ',
  yə'ni 
'o   ş e y  k i,  onu  anlam aq  o la r'
  forması  daha 
çox diqqəti çəkir.
Modallığın ifadə üsulları
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  türk  dillərində  müxtəlif 
modallıq  mə'nalannı  ifadə  etmək  üçün  çoxlu  vasitələr 
mövcuddur.  Maraqlıdır  ki,  türk  dillərinin  qrammatikalarında 
çox vaxt onların ifadə üsullarına toxunulmur.  Məsələn: 
-ğan
 və 
-m ış
  şəkilçili  perfekt  danışan  şəxsin  hərəkətin  icrasına  şahid 
olmadığım  bildirir:  tat. 
Ş u l binada  T olstoy u ib ğ a n   'B u   binada 
T o lsto y 
o x u m u şd u r',
 
azərb. 
Ü zeyir 
b ə y  
P eterburq 
konservatoriyasında  oxum uşdur.
  (Tolstoy  və  Üzeyir  bəy 
haqqında mə'Iumat tarixi sənədlər əsasında alınmışdır).
Danışan  şahid  olmasa  da,  hərəkəti  başqa  üsullarla  ifadə 
edə bilir.  Çox  hallarda mə'lum olmamağm  ifadə  vasitəsi  kimi  - 
//raffıksi  işlənir:  tor. 
O l oyn a p tır  'S o n  dem ə,  o o y n a y ıb ',
 qırğ. 
A l şa:rdan kelip tir:  'S ə n  dem ə,  o şəh ərd ən  g ə lib d ir '.
Türk  dillərində 
n iy y ə tin ,  m əq səd in
  ifadəsi  üçün  xüsusi 
formalar  mövcuddur:  uyğ. 
a(l)m akçb 
m ə n  
'm əıı  alm aq 
n iy y ə tin d ə y ə m ',
 
tat. 
yazm akşb 
bulam  
'm ə n   y a zm a q  
n iy y ə tin d ə y ə m ',
  qazax, 
ja zb a lyu b  
edim  
'm ə n   y a zm a q  
istə m işə m ' .
Keçmiş  planına  aid  edilmiş  niyyəti  bir  çox  gələcək 
zaman  formaları  ifadə  edir:  tat. 
y a ° za şa k   id i  'o   ya zm a q  
is tə y ir d i'.
Gələcək  məzmunlu 
-ası
  şəkilçisi  köməkçi  fe'llərlə 
birləşərək  arzu  m ə’nasım  ifadə  edə  bilər:  tat. 
uyanase  id i 
'o y a n a y d ı',  aşbysbm   k ilə   'y e m ə k   is tə y ir ə m '
  və  ya  vaciblik 
mə'nası: 
A lanqa  şbŞkanşb 
barasb 
' Tarlaya  çıxana  q əd ər 
g e tm ə k  la z ım d ır '.
  Arzunu  bu konstruksiya  ilə  də  ifadə  etmək 
olar: 
fe lin   əsası+ ğı//-qi
  affıksi+  mənsubiyyət  affıksi+£e/ 
'g ə lm ə k '
  köməkçi  fe'linin formaları:  başq.  və tat.  dial, 
barğbm
274
k ilə   'm ən   g e tm ə k   is tə y ir ə m ',
  qazax, 
m en in   tbkdağım   k e le d i 
'm ən im  qulaq asm ağım  g ə lir '
  və s.
Türk  dillərində  çoxlu  modal  sözlər  və  modal  mə'nalı 
fe'llər  işlənir.  Türk  dillərində  modallığın  belə  zəngin  ifadə 
vasitələri  onların  ayrı-ayrılıqda  yaşamağa  başladığı 
dövrün 
məhsuludur və görünür, onlar ulu  türk dilində olmamışdır.
T ə rz   k a te q o riy a sı
Türkoloqlar arasında tərz kateqoriyasının  olub-olmaması 
bu  günə  qədər  mübahisəlidir.  Bu  məsələdə  ən  böyük  çətinlik 
ulu  türk  dili  ilə  bağlıdır.  Görünür,  fe'lin  tərz  probleminin  həlli 
müasir türk dillərinin təhlili ilə mümkündür.
Hər  şeydən  ovvəl 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  türk 
dillərində  fe'lin  əsası  fe'l  tərzinin  ifadəsinə  münasibətsizdir. 
Bunu  əyani  şəkildə  tatar  dilində 
-d ı
  şəkilçili  keçmiş  zamanın 
işlənməsi  nümunəsində  görmək  olar.  Onun  mə'nalanndan  biri 
bitmiş  hərəkətin  ifadəsidir: 
M in   depoğa  1930 yb ld a   kild im . 
'M ə n  depoya  1930 ild ə  g ə ld im ',  K o lx o zşb la r x izm ə tin ə  tü lə w  
2 5   nrow entka  a °rttb  
'K o lxo zçu la rın   ə m ə k   haqqı  2 5   fa iz  
a r td ı'.
  Lakin  elə  hallar  da  olur  ki,  -
dı
  elementi  keçmiş  uzun 
sürən  hərəkəti  və  ya  bitmiş  çoxdəfəli  hərəkəti  ifadə  edir: 
Zcm lyankada u t  b z a k y a  °ndt (R B )  'Q azm ada  uzun m ü d d ə t o d  
y a n d ı’ ;  O kopta  alar Z in n ə t  bilən  y ə n ə ş ə   ya ttb la r  'S ə n g ərd ə  
oıılar  Z in n ətlə  ya n a şı  y a td ıla r ';  Т ё п п эг  Ьиуь  aqrotexnika 
eyren d ik  ' G ecələr b iz  aqrotexııikanı ö y r ə n ir d ik '.
Bununla  yanaşı  türk  dillərində  məhz  tərz  münasibəti 
bildirən  zamanlar  vardır.  Qeyri-müəyyən  imperfekt  deyilən 
zaman  son  həddə  çatmamış  hərəkət  mə'nasını  ifadə  edə  bilər: 
özb. 
y o za r   edim , 
'a d ə tən   y a z a r d ım ',
  türk, 
ya za rd ım  
’
ü m u m iyyətlə 
y a z ır d ım ',
 
türkm. 
ya za rd ım
 
’
m ən  
üm um iyyətlə k eç m işd ə  y a zm ışa m '
  və s.
275

---