N. Z. Haciyeva

Tatar  dilində 
bara  id im
  tipli  müəyyən  keçmiş  ’
m ə n   o 
va xt g ə ld im '
  yox,  ’
m ə n  o   vaxt g ə lird im '
  mə'nasmı verir. Eyni 
halı  özbək  dilində  də  müşahidə  etmək  olur.  Lakin  tərz 
baxımından  ixtisaslaşmış  zamanların  olması  hələ  dildə  tərz 
kateqoriyasının  mövcudluğu  demək  deyil.  Belə  olan  halda 
bitməmiş  tərz  kateqoriyasının  varlığını  bütün  dünya  dillərində 
qəbul  etmək  olardı,  çünki  indiki  zaman  həmişə  uzun  sürən 
hərəkəti ifadə edir.
Bir  çox  türkoloqlar  bu  fikirdədirlər  ki,  türk  dillərində 
tərz  mə'nası  ifadə  edən  xüsusi  mürəkkəb  fe'llər  var-  bunlar 
əsas  fe'li  bağlama  forması  ilə köməkçi  fe'ldən  ibarət olub,  tərz 
mə'nası  bildirir:  tat. 
у ь (ь п  jib ə r d i  ' o  u d d u '
  (hərdən:  ’
udaraq 
g ö n d ə rd i'),  tizip   k u yd b  
'o   d ü zd ü '
  (hərdən: 
’
d ü zərə k
q o y d u '),
  qazax, 
ö ib n   şb ktb  
'o x u d u '
  (hərdən: 
'oxuyaraq 
ç ıx d ı' )
, 
ja n tp  k e tti
  ' 
o y a n d ı'
  (hərdən: 
'yanaraq g e td i'
), başq. 
Içbwbn  sbğardb 
'o   q o v d u '
  (hərdən: 
'qovaraq  ç ıx a rd ı'),
  çuv. 
v is's'se  k a y ri  'o   u ç d u "
  (hərdən: 
' uçaraq  g e td i'),
  tuv. 
çedip 
k e ld i  'o   g ə ld i'
  (hərdən: 
'çataraq  g ə ld i') ,
  xak. 
küren  saldı 
'k ü rü d ü '
  (hərdən: 
’k ü rü y ə rə k  y ığ d ı') ,
  türkm. 
beqenin  q itti 
’
s e v in d i'
  (hərdən: 
' s e v in ə rə k  g e td i')
 və s.
Bir sıra  köməkçi  fe'llər əsas  fe’lə  hərəkətin  uzun  sürmə 
mə'nasmı verə bilər, məs.  tat. 
B irq ə k in ə ş in y e r d ilə r   'O n la rb ir 
y e rd ə  
m ə s lə h ə tlə ş d ilə r '.
 
Lakin 
türk 
dillərində 
rusca 
'v ıp o ln y a t-  v ıp o ln it'
  nümunəsində  olan  kimi  qarşı-qarşıya 
durub bitmiş-bitməmiş  tərz yaratmaq  xüsusiyyəti  yoxdur.  Hələ 
bu  bir  yana,  bitmiş  tərzi  ifadəçiləri  özünü  təəccüblü  aparır. 
Onlar indiki zamanda işlənə bilir və  heç bir dəyişikliyə mə'ruz 
qalmır.  Məsələn:  tatar  dilində: 
Tan к  1 am n m   bip si  ha°vağa 
y a 01кьп  а °(ьр,  у  "ana  ba" şlby,  ik in şisi  tu/ftan  tşa° la  (EQ)
’ 
Tanklardan  b iri  havaya  o d  p ü skü rə rə k   yanm ağa  başladı, 
o 
birisi  d a y a n d ı'
.  Məntiqi  qanuna  görə  hərəkətin  bitmiş  olmas; 
mə'nası 
hərəkətin 
davamlılığını 
ifadə 
edən 
formanın 
xüsusiyyəti  deyil.  İndiki  zaman  planında  hərəkətin  bitkinliyi 
çox  dəfəlik  mə'nasma  transformasiya  olunur.  Türk  dillərində
köməkçi  fe'ldən  və 
-m
  şəkilçili  fe'li  bağlamadan  ibarət  olan 
tərkibi  fe'llərdə  əsas  vurğu  bitmiş  tərz  ifadəsinə  yox,  fe'lin 
leksik  xarakterinə  yönəlir  (Yuxanda  göstərilmiş 
tuktan  /fala 
forması  misalı 
'd a y a n ır'
  deməkdir,  yə'ni  dayanmış  tank  bu 
vəziyyətdə hərəkətsiz qalmaqda davam edir, bu 
ka l-  'q a lm a q ' 
fe'li  isə  verilir).  Fe'l  formasının  rus  dilinə  nisbətən  fərqi 
orasındadır ki, bitmiş tərz  tatar dilində  indiki  zamanla da verilə 
bilər.
Göstərilən tipdən tərkibi fe'llər əksər türk dillərində var. 
Onlar tatar, başqırd, yakut, çuvaş, kırm tatar və altay dillərində, 
Sibir  tatar  dialektlərində  mövcuddur.  Azərbaycan,  qaqauz  və 
türkmən dillərində onların rolu o qədər əhəmiyyətli deyil.
Türk dillərində  onlann  meydana  gəlməsi  üçün  əsas  şərt 
-ın//-in
  şəkilçili  fe'li  bağlamaların  zərf  funksiyasında  çıxış 
etmək qabiliyyətidir:  tat. 
R ola kom andim   b ik   tbibşbp  tbnladb. 
'R otanm   ko m a n d iri  b ö y ü k   d iq q ə tlə   qulaq  a s d ı'
  (hərdən: 
'qulaq  asmağa  ç a lış d ı').
  Buradan  da 
a  ° 1ьр  k itti  'o   a pardı' 
tipli tərkibi fe'llərin yaranmasına çox qalmır.
Müxtəlif  türk  dillərində  tərkibi  fe'llərin  əmələ  gəlmə 
modellərində  uyğunluq  çoxdur,  ancaq  fərqlər  də  var.  Məsələn, 
özbək  dilində 
-(ь )Ь
  şəkilçili  fe'li  bağlama  ilə  birləşən 
taşla 
'a tm a q ', 
'tu lla m a q '
  köməkçi  fe'li  göstərilir. 
Bu  fe'l 
hərəkətin  güclü,  əsaslı  şəkildə  icrasını  bildirir: 
S u d   ипьп 
cinoyatlarını  açıb  taşladc  'M ə h k ə m ə   onun  cin a yətlərin i  (axıra 
qədər) a ç d ı'
  (Kononov,  1948, s.  152).
Lakin tatar, başqırd, çuvaş dilləri üçün 
taşla-  'tu lla m a q ' 
fe'li 
bu  funksiya  üçün  tipik  deyil.  Azərbaycan  dilində 
hərəkətin tam bitdiyini bildirən 
qurtar
— fe'li bir çox türk dilləri 
üçün  xarakterik  deyildir. 
Un-  'ç ıx m a q '
  köməkçi  fe'li  Tuva 
dilində  hərəkətin  başlanğıcında  tamamlandığını  ifadə  edir.  Bu 
fe'l başqa dillərə xas deyil.  Başqa misallar da gətirmək olar.
Bütün  bunlar  sübut  edir  ki,  tərkibi  fe'llər  ayrı-ayrı  türk 
dillərində  ulu  türk  dilinin  dağılmasından  sonra  görünməyə 
başlamışdır.
276
277

---

Qədim  türkün  təfəkküründə  sözsüz  hərəkətin  bitkinliyi 
və  bitməməkliyi  anlayışları  olmuşdur,  lakin  dildə  onlar 
qrammatik formada əks olunmamışdır.
İnkar formaları
Artıq  ulu  türk  dilində  fe'llər  üçün  spesifik 
-б а (-м а ) 
inkar  affıksi  var  idi.  Bu,  müəyyən  mə'nada  türkoloqların  türk 
dillərinin  ilkin  mərhələsində  adm  və  fe'lin  qrammatik 
fərqlənməməsi fikrini rədd edir.
Mə'lumdur  ki,  türk  dillərində  fe'lin  söz  yaradıcılığı 
şəkilçiləri  zaman  baxımından  bitərəfdir.  Ancaq 
-ba(-m a) 
affıksi  özü zaman  göstəricisi  qəbul  edə  bilər.  Bunu yaxşı  dərk 
etmək  üçün  türk  fe'linin  üç  ən  qədim  formasının 
-a
  elementli 
indiki  zaman, 
-dı
  elementli  keçmiş  zaman  və 
-ar,  -ır
 şəkilçili 
gələcək zaman formalarının tərkibinə baxmaq lazımdır.
Ömək  kimi  noqay  dilini  götürmək  olar,  çünki  inkarın 
affıksi onda daha əyani görünür.
-a  elementli  indiki  zaman: 
baraman  'm ə n   g e d ir ə m '~  
barm aym an  'm ə n g e tm ir ə m ’ .
Tək 
Cəm
I  şəxs 
barmayman 
barmaymbz
II  şəxs 
barmaysın. 
barmaysbz
III şəxs 
barmaydı 
barmaydılar
-a  elementli  indiki  zaman  formasında 
-m a
  inkar 
affıksindən  sonra 
у
  əlavəsi  gəlir.  Həmin  zamanda  fe'I  əsası 
samitlə  qurtardıqca  yenə  bu  hadisə  baş  verir.  Məsələn, 
tara 
'd a ra m a q '
  fe'linin təsnif paradiqmasına baxaq:
Tək 
Cəm
I  şəxs 
tarayman 
taraybız
II şəxs 
taraysan 
taraysız
III şəxs 
taray 
taraylar
278
-dı
  şəkilçili  keçmiş  zaman: 
barmadım   'm ə n g e tm ə d im '
Tək
I  şəxs 
barmadım
II şəxs 
barınadın
III şəxs 
barmadı
bardım   'm ə n   g e td im '-
Cəm
barmadıl$ 
barmadığız 
barmadılar
indiki  gələcək  zaman: 
bararman 
'm ən   g e d ə r ə m '- 
barmasman  'g e tm ə r ə m '
Tək 
Cəm
I  şəxs 
barmasman 
barmasbız
II şəxs 
barmassan 
barmassız
III  şəxs 
bannas 
bannaslar
Gələcək zamanda 
-ma
 inkar  şəkilçisi 
-s
 göstəricsi  qəbııl 
edir. 
Halbuki 
gələcək 
zamanın 
təsdiqində 
-ar, 
-ır 
göstəricilərində  bu  element  yoxdur:  qum. 
bararmm  'm ə n  
g e d ərə m ’ ,  bararsan  ' sə n  g e d ə rsə n '
  v ə s.  Bu cür qeyri-normal 
halı  aydınlaşdırmaq  o  qədər  də  çətin  deyil.  İndiki  -gələcək 
zamanın  törətdiyi 
-ar,  -ır
  şəkilçili  qədim  fe'li  sifət  türk 
dillərində  inkar  formasında 
-m as  (-bas)
 affiksi  qəbul  etmişdir: 
*k ə lm ə s  'o  adam  ki,  o  g ə lm ə y ə c ə k ',  *bə:nnəs  'o  adam   ki,  o 
v e rm ə y ə c ə k '
  və s.
Ola bilsin ki,  sonda olan  5 elementi 
-ası
 şəkilçili  gələcək 
zaman  fe'li  sifətindəki 
s
  elementidir.  Ola  bilsin  ki,  qumuq 
dilində  istifadə  olunan 
-m a(-ba)
  affiksi  ulu  türk  dilindəkinə 
uyğundur.  Lakin  ayrı-ayrı  türk  dillərində  bu  ilkin  formadan 
yayınma halları  olur.
Tatar  dilində 
-m a
  affiksli  inkarın  indiki  zaman 
formasında diftonqun  birinci  hissəsində  daralma  baş  vermişdir: 
а/т ьут   'm ə n  a lm ıra m ',  ahnbysbn  'so n   a lm ırsa n ',  а!ш ьу  'o  
a lm ır '.
  Ön  cərgəli  saitlə  bitən  fc'l  əsaslarında 
m o y
  inkar 
şəkilçisində,  ümumiyyətlə  oydiftonqu  -/səsinə  keçir: 
bilm irn 
'm ən   b ilm irə m ',  b ilm işin , 
's ə ıı  b ilm ir s ə n '-  b i 1 m oynin, 
bylm əysin
 formalarından.
C  
I
  İ»

---