N. Z. Haciyeva

Çuvaş  dilində 
-m a s
  inkar  affiksi  indiki  zamanda  da 
istifadə  olunur: 
s ’ır-m a s-tb n   'm ə n   y a zm ıra m ',  s'ır-m as-tbn 
's ə n y a z m ır s a n '
  və  s.  Anoloji  olaraq  yaqut  dilində bu  hal  baş 
verir: 
bar-bat  ' o g e tm ir ',
 burada 
bat- bas-dan
 əmələ gəlib.
-d ı
  elementli  keçmiş zamanda 
-m a (-ba)
 inkar affiksində 
xüsusi  dəyişiklilkər olmamışdır.
Bir  sıra  türk  dillərində  əsas  e'tibarilə  oğuz  dillərində, 
inkar  affıksinin 
S
  elementi  bə'zən 
R
 
elementi  ilə  əvəz 
olunmuşdur.
Məs:  Türkmən dilində:
T ək
I  şəxs 
y a z 'm a r m
II şəxs 
y a  z  'm ars 'ın
III şəxs 
y a z 'm a z '
Cəm
y a  z  'm a n s' 
y a  z 'm a rs'ım  z ' 
y a z 'm a z 'la r
N.K.Dmitriyev  belə  hesab  edir  ki,  mütləq  sonda 
-m ar 
affiksində 
R
 üçüncü  şəxsin  təkində 
Z '
  elementinə  keçmişdir. 
Buradan  da  cəm  affiksini  əlavə  etməklə  üçüncü  şəxsin 
cəmində 
alm az-lar
  tipi 
yaranıb  [Dmitriyev,  1955,  s.  324]. 
Lakin  bu  mümkün  deyil,  çünki  türk  dillərində 
R
  elementi 
Z  
elementino  çevrilməyib. 
-M a z
 inkarlıq  affiksində  son  cingiltili 
Z
 üçüncü  şəxsin  cəmində 
ya zm a sla r
 -dan 
ya zm a zla r
 formasına 
gələ bilərdi və analogiya ilə üçüncü şəxsin təkinə köçürülərdi.
-Mar  affıksinin  formasına  gəlincə  demək  lazımdır  ki, 
onun 
R
 
elementi 
-a
 
əsaslı  indiki-gələcək  zamanın 
göstəricisidir,  tat. 
ka  ° r  a r  'o   b a xa ca q '
  -buradan  analogiya  ilə 
inkara köçürülmüşdür.
-m as
  affiksindəki  son 
S
  elementinin  sonorlaşmasını 
Türkiyə  türkcəsində  də  müşahidə  etmək  olur: 
yazm azsm , 
yazm azlar.
Bir sıra  türk  dillərində 
-m as
 affiksinin birinci şəxsin  tok 
və  cəmində  sadələşmə  təmayülü  müşahidə  olunur,  müq.  türk. 
ya z-m a -m ,  ya z-m a y -ız;
  tat. 
a ° 1-ma-m  'm ə n   a lm aram ',  a° 1-
280
m a-bbz  'b iz   a lm a rıq ',
  başq. 
y a  °z'-m a -m   'm ə n   y a zm a r a m ', 
y a ° z  '-m a-bbz'  ' b iz y a zm a rıq ' .
Yuxarıda  deyildiyi  kimi,  türk  dillərində  inkarlıq  affiksi 
mə'lum  dərəcədə  müəyyən  zamana  uyğunlaşır.  Affıksin 
formasına əsasən onun  fe'lin hansı zamanma aid olmasını to'yin 
etmək  olur.  Lakin  bu  qayda  çox  qədim  türk  dili  zamanma 
aiddir.  İnkarlıq  affiksinin  formaları  fe'lin  yeni  formasiya 
zamanlarında 
neytrallaşır, 
sabit 
şəkil 
alır: 
müq. 
tat.
ya  °zm ayaşak  'o   y a zm a y a c a q ',
  azərb. 
alm ıram -  alıram -dan’, 
yaqut 
barıağım  
'm ə n   g e d ir ə m '-
 dən 
barım a:m  
'm ə n  
g e tm ir ə m '’,
 çuv. 
s irm b p   'm ə n y a z a ra m '
  və s.
Perfektlərdə  iş  daha  çətindir.  Bə'zi  hallarda  inkar affiksi 
-db
  elementli  keçmiş  zaman  formasındakı  kimi  olur: 
tat.
ya  °zm a-ğan  ' o  y a zm a d ı',
  müq. 
y a °z-m a -d b  
' o  y a zm a d ı' ,  
lakin  nadir  hal  deyil  ki,  fe'li  sifətdən  sonra  adlara  məxsus 
inkarlıq vasitəsi  işlənir,  özb. 
kelq en  ernes  'o g ə lm ə y ə c ə k '.
Türk  dillərində  ilkin  inkarlıq  affıksləri 
-bay
  (indiki 
zaman) 
-ba
  (keçmiş  zaman)  və 
-bas
  (gələcək  zaman) 
olmuşdur.  Bu əski  forma bir çox türk dillərində bu  günə  qədər 
qalmaqdadır, müq.  qırğ. 
-al-bay-m m   'm ə n  a lm ıra m ',  al-badım  
'm ə n  a lm a d ım ',  al-bas-m m   'm ə n   a lm a ya ca ğ a m ',
  alt. 
k e l-be­
dim   'm ə n   g ə lm ə d im ',
  şor. 
çer-be-dim   'm ə n   g e tm ə d im ', 
yaqut, 
kör-bö-tiim   ' m ə n  g ö n n ə d im '
  və s.
Lakin  inkarlıq  affiksində  başlanğıc 
b
  tarixən  sabit 
olmamış,  bir  çox  türk  dillərində  o 
m -ə
  keçmişdir.  Müq.  qum 
və  noq. 
barm aym an  'm ə n  g e tm ir ə m ',  tat.  b a °гт ьут ,
  q.-balk. 
a l m  a y  m a  'm ə n  a lm ıra m ',
 özb. 
y ö zm a y m a n   'm ə n  y a z m ır a m ', 
türk, 
almadı,
  azərb. 
alm adı,
  türkm. 
alm adı,
  qum. 
alm adı,
  özb. 
olm adı,
 qazax, 
alm adı,
  q-qalp. 
olm adı
 və s.
Başlanğıcda 
M
 olması  bu  günə  qədər  aydııı  deyil.  Bu 
problemin  aydınlaşması  üçün  iki  yol  var.  Türk  dillərində 
intervokal  6-nin 
m -
ə keçməsi hadisələri müşahidə olunur:  müq. 
azərb. 
k im i
  və  özb. 
kib ı,
  şim-alt. 
tabak  'b o ğ a z ',
  cən  alt.
281

---

tam ak,
  tat. 
ta °т ак,
  özb. 
y ö z m b z   'b iz y a z ır ıq ',
  tat.  ba “rabuz 
'b iz  g e d ir ik '.
Əgər  bu  cür  dəyişikliyi  qəbul  etsək, 
karabadı 
'o 
b a x m a d ı',  başlabadı  'o   başlam adı'
  və  s.  tipli  ilkin  inkar 
formaları bu dəyişilmə nəticəsində 
karam adı
 və 
başlam adı
 tipli 
yeni  formalar  əmələ  gələrdi.  Başlanğıcda 
m
  olan  yeni  affıks 
sonralar analogiya üzrə yayıla bilərdi.
Ancaq başqa imkan da var. Maraqlıdır ki,  qazax dili  kimi 
bir dildə 
-m ay,  -m a
 və 
-m as
 şəkilçilərinin mütləq yayılması baş 
verməyib.  Məsələn, 
-m a
  affıksi  ilə  yanaşı 
-ba//-be,  -pa//pe 
variantları da işlənir.  Yaqut dilində 
-ba//-pa
 affıksi ilə bərabər  - 
m a
 şəkilçisi  də  mövcuddur,  Lakin  yaqut  dilində  affıksin  ilk 
m  
səsi  sözün  kökündə  Zvdən  əvvəl  gələn  burun 
m ,  n
  və  ya 
n 
sammitlərinə uyğunlaşmışdır.
Görünür,  eyni  vəziyyət  xakas  dilində  də  müşahidə 
olunur:  inkarlıq  şəkilçisinin 
-ba//-be
  variantları  ilə  yanaşı,  - 
m a //-m e
  variantları  da  var—  bu  halda  da  başlanğıc  m  fe'l 
kökünün  son m və n səslərindən  sonra gəlir.
Bu  yolla  törəmiş 
-m a y
  (həmçinin 
-m a
  və 
-mas) 
analogiya üzrə yayıla bilərdi.
Fe’li sifət
Türk  dillərində  fe'li 
sifətin  yaranması  məsələsi 
mübahisəli  hesab  edilmir.  Bir  sıra  türkoloqların  fikrincə  fe'li 
sifət  fe'ldən  yaranmış  issimdən  törəmişdir.  Kontekstdən  asılı 
olaraq  bu  fe'ldən  yaranmış  isimlər  eyni  zamanda  fe'li  sifət 
mə'nasını  verirdi.  Sözsüz  bu  nöqteyi-nəzər  o  alimlərin  fikridir 
ki,  onlar  türk  dillərində  ilk  mərhələdə  ismin  və  fe'lin 
qrammatik cəhətdən  fərqlənmədiyi mövqeyini  müdafiə edirlər.
Həqiqətən  elə  törəmələr  ola  bilər  ki,  onlar  həm  isim, 
həm də sifət mə'nasını bildirsin.
Məsələn, 
-ı!$//-ik
  affıksli  fe'ldən  düzələn  isimlər, 
doğrudan  da,  belədir: 
a ° ç ık   'a ç ıq '
  sifət,  ancaq 
ü lik  'ö l ü m '-
282
isim,  azərb.  arıq,-  sifət,  ancaq  yarıq-isim,  qınq-  sifət,  ancaq 
banşıq-  isim  və  s.  Lakin  bunların  mövzudluğu  türk  dillərində 
fe'li sifətin mənşəyini  o qədər də işıqlandırmır.
Belə 
halda, 
olmazmı 
ki, 
bu 
ilkin 
diffuzluq 
nəzəriyyəsindən  daşınıb  biz  ilk  baxışda  çox  heyrətli  görünən 
bu hadisənin müvafiq  səbəbini axtaraq?
Ulu  türk  dili  epoxasında  mövcud  olan 
fe'li  sifətlər 
müasir türk  dillərində  görməyə  adət  etdiyimiz  fe'li  sifətlərdən 
köklü  surətdə  fərqlənir.  Onlar  zaman  və  növ  məzmunlarına 
malik olmamış,  sadəcə  fe'ldən düzəlmiş  sifət olmuşlar. Fe'ldən 
düzələn  bu  tipli  sifətlər  fe'l  əsasına  xas  olan  hər  hansı  bir 
xüsusiyyəti  bildirmişdir.  Qədim  fe'ldən  düzələn 
k ə s ə i
  sifəti 
'k ə s ilm iş ', 
b ö lü k-  'b ö lü n m ü ş ',
 
buzuk 
'xarab 
o lm u ş' 
mə'nalarını  vermiş,  eyni  zamanda  həm  keçmiş,  həm  də  indiki 
zamana  aid  nəticə  bildirmişdir.  Qədim  fe'ldən  düzələn  sifətin 
bu xüsusiyyəti  onun  asanlıqla  semantik  təbəqələşməsinə  şərait 
yaradır.  Onların  bir  hissəsi  öz  keçmiş  hərəkətin  nəticəsi 
məzmunu  saxlayır,  başqa  hissəsi  isə  substansivləşir  və  fe'li 
ismə  çevrilir: 
k e sc k   'k ə s ilm iş '
 -dən 
k e s e k   't i k ə '- y ə
  və  ya 
'n ə yin sə   b ir  h is s ə s i'
 no, 
b u zu ff  'xa ra b la n m ış'
 -dan 
b u zu k 
'z ə d ə '- y ə ,  b ö lik   'b ö lü n m ü ş'
 -dən 
b ö lik   'h is s ə '- y ə
  və  s. 
çevrilir.
Qədim 
fe'ldən 
törəyən 
sifətin 
semantik 
təbəqələnməsinin  mühüm  tə'siri  olmuşdur.  Özünə  məxsus 
nəticə  fe'li  sifəti  məzmununu  saxlamış  fe'ldən  düzələn  isimlər 
dilin  mövcud  sistemindən  çıxmış  və  nəticə  bildirən  fe'li  sifət 
mə'nalı  sifət  qrupuna  keçmişdir.  Onların  digər  hissəsi  fe'li 
isim  cərgəsinə  daxil  olmuşdur.  Ona  görə  də  müasir  türk 
dillərində fe'ldən törəmiş  sifətin  qalıqlarını  təsvir edərkən həm 
isimləri,  həm  də  onların  əsasında  yaranmış  sifətlər  eyni 
dərəcədə öyrəniləcəkdir.
283

---