N. Z. Haciyeva

təməlli 
ismin  izləri 
qalmışdır. 
Xak. 
çılan 
'ila n '
(hərdən:  '
sü rü n ə n ');
  çuv. 
s ’ilen,
  tat. 
y ıla n
  itmiş  olan 
уь1- 
’
sü rü n ə n '
  fe'lindən yaranmışdır, tat. 
k u -  'q o v m a q
'-dan 
kuyan 
'd o v şa n '
  və s.
Türkiyə  türkcəsi,  Azərbaycan  və  qaqauz  dillərində  bu 
fe'li  sifət  indiki  zaman  fe'li  sifəti  kimi  qalmışdır,  türk, 
alan, 
ya za n ;
 azərb. 
edən,  alan,
  qaq. 
uçan,
  türkm. 
okuyan  'o x u ya n ', 
işlə y ə n   'iş lə y ə n '
  və  s.
-a s ı//-ə s i g ö s tə ric is i
Ulu  türk  dilində  bu  fe'li  sifət  müəyyən  zaman 
məzmununu  daşımışdır.  Bir  sıra  müasir  türk  dillərində  o 
gələcək zaman fe'li sifəti kimi çıxış edir.
Keçmiş zaman fe'li sifəti
-k a n //-k ə n ,  -ğ a n //-q ə n  g ö s tə ric ili fe
 V/ 
s ifə t
-kan/A kən
  şəkilçi li  fe'ldən  törəmiş  sifət  vaxt  keçdikcə 
keçmiş  zaman  fe'li  sifətinə  çevrilmişdir.  Vaxtilə  o,  keçmişdə 
həyata  keçirilmiş  hərəkətin  nəticəsini  ifadə  etmişdir  və  bu 
şərait  öz  növbəsində  bu  fe'li  sifətin  keçmiş  zaman  məzmunu 
qazanmasına imkan vermişdir.
-ka n ///-kən
  şəkilçili  fe'li  sifət  qıpçaq  qrupu  türk 
dillərində,  həmçinin  altay,  tuva,  şor,  tofqalar  və  xakas 
dillərində  geniş  yayılmışdır:  qazax.,  tuv. 
kelçen   'g ə lm iş ',
 özb. 
y ö zğ a n ,
  tat. 
y a ° zğ a n ,
  qırğ. 
ja zğ a n   'y a z ılm ış ',
  qum. 
alğan 
'g ö tü r m ü ş ',
  şor. 
barğan 
'g e d ə n ';  porğan,
  xak. 
çatxan 
'u z a n m ış ',
 noq. 
barğan  'g e tm iş .'
Bir  vaxtlar  bu  fe'li  sifət  oğuz  dillərində  olmuşdurmu? 
Sual açıq olaraq qalır.
Fe'li  sifətin 
-kan/A ğan
 şəkilçisi  fe'ldən  düzəlmiş  qədim 
sifətin 
- k v e
  -a şəkilçilərindən ibarətdir.
290
~ a n //-ən  ş ə k ilç ili f e ’l i  s ifə t
-an//-ən
  ilə  fe'ldən  düzələn  qədim  sifət  hərəkətin 
nəticəsini  ifadə etmişdir, müq. türkm. 
doğan  'q a rd a ş'
  (hərfən: 
'd o ğ u lm u ş'),
  azərb. 
keçən,  ö tən
  və  s. 
Türkmən  dilində 
fe'ldən  törəmiş  sifətin  bazasında  keçmiş  zaman  fe'li  sifəti 
yaranmışdır:  türkm. 
okan  'o x u m u ş ',  qeleıı  'g ə lm iş ',  işlə n  
'iş lə m iş '
  vəs  .
Çuvaş  dilindəki 
-пъ  fe 'li  s ifə t  şəkilçisin in
  -an//-ən 
şəkilçili  fe'li  sifətə  münasibəti  aydın  deyil: 
s'ım b 
'y a z m ış ', 
iln ı  'a lım ş ',  'g ö tü r ə n '  v ə s.
-m ış //-m iş  ş ə k ilç ili fe  'li s ifə t
Yuxanda  göstərildiyi  kimi  bu  affıksin  ilkin  forması  - 
bış/A biş
  şəkilçisidir.  Bu  fe'li  sifət oğuz  qrupu dilləri,  həmçinin 
yaqut  dili  üçün  tipikdir:  türk.,  azərb. 
ya zm ış,
  qaq. 
p işn ıiş 
'b iş m iş ',
 yaqut, 
o x tu b u t  'y ıx ılm ış ',  barbbt  'g e tm iş ’
  və s.
-m ış//-m iş
 fe'li  sifət affıksi  fe'ldən  törəmiş  sifətin 
-m
 və 
-ış/A iş
 affikslərindən əmələ gəlmişdir.
Daha sonralar yaranmış fe'li sifətlər
Daha  sonralar yaranmış  fe’li  sifətlər türk  dillərində  olan 
bir  çox  fe’li  sifətlər,  ulu  türk  dilində  olmamışdır.  Maraqlısı 
budur ki, yeni yaranmış  fe'li  sifətlərin hamısı  indiki zaman fe'li 
sifətləridir.  Keçmiş  zaman  fe'li  sifətlərində  elə  xüsusi  köklü 
dəyişikliklər  müşahidə  olunmur.  Yeni  yaranmış  indiki  zaman 
fe'li  sifətlərinə,  məsələn, 
-uçı/A üçi
  şəkilçili  fe'li sifətlər aiddir: 
tat. 
y a °zu şb   . 'y a z a n ',
  başq. 
ya °zb w sb ,
  özb. 
y ö zu ç b ,
  q-qalp. 
yazbw çu,
  qırğ. 
cazu.çu,
  qazax, 
ja zu şb
  və  s.  Bu  fe'li  sifət  qədim 
fe'ldən düzələn adın 
-ığ A iğ '
 şəkilçisi +-p///-p/ affiksi  modelində 
əmələ  gəlmişdir.  Əslində  bu  elə  həmin 
-çı/A çi
  affıksidir  ki, 
ixtisas  adlarında  işlənir,  məs.  türk, 
balıkçı,
  tat. 
ukbtuşb 
'm ü ə llim ',
  özb. 
sötuçb  's a tıç ı'
  və  s.  Daimi  məşğələ  mə'nası 
indiki  zaman  fe'li  sifətinin  yaranmasının  bazası  olmuşdur.
291

---

Müxtəlif  türk  dillərində  indiki  zaman  fe'li  sifətinin 
-ğan 
formasını yaratmaq üçün 
tur-  ' durm aq'
  felindən geniş  istifadə 
olunur- müxtəlif fe'l  formasının üzərinə 
tur+ğan  (turğan)
 əlavə 
olunur:  tat. 
ba ° ra tbrğan  'g ə lə n ',
 alt. 
baratan  'g ə lə n ',
 qazax. 
baratbn 
'g ə lə n ',
  özb. 
yö zd b ğ a n  
'y a z a n ',
  q.qalp.  dial.
baratbğan  'g ə l ə n '.
Bu  tip  fe'li  sifətə  uyğurların  və  Sibir  tatarlarının  dilində 
rast  gəlinir.  Qumuq,  qara-qalpak,  çuvaş  və  xakas  dillərində  - 
ağan
  şəkilçili  fe'li  sifətin  indiki  zaman  formasından  istifadə 
olunur,  müq.  qum. 
alağaıı  'a la n ',
  q-qalp. 
jazağan  'y a z a n ', 
xak. 
pariğan  'g ə lə n ',
  çuv. 
pırağan  'g ə l ə n '.
  Şor  dilində 
-ğan 
şəkilçili  indiki  zaman  fe'li  sifəti  yaratma  üçün 
ça t  -(yat) 
köməkçi  felindən  istifadə  edilir: 
turçatlfan 
'd u ra n '
  və 
həmçinin 
-çan
 şəkilçili  indiki  zaman  fe'li  sifəti yaranır: 
işteçen 
k iji  'iş lə y ə n  a d a m '.
 Bu affıksin mənşəyi məlum deyil.
Bir sıra türk dillərində fe'li sifətin 
-açak
 şəkilçili gələcək 
zaman  forması  yaranmışdır:  tat. 
ba°raşak.  'g ə lə c ə k   a d a m ', 
türk, 
g e le c e k   ' g ə lm ə s i g ö zlə n ilə n  a d a m '
  və s.
FE'Lİ BAĞLAMA
Ulu türk dilində fe'li bağlama çox olmamışdır. Ən qədim 
fe'li bağlamalara 
-ıp //-ip
  və 
-a//-e
 şəkilçili fe'li bağlamaları  aid 
etmək olar.
ч р /Z -ip  ş ə k ilç ili fe  'li b a ğ la m a
-ıp //-ip
  şəkilçili  fe'li  bağlama  çuvaş  dilindən  başqa 
bütün  türk  dillərində  müşahidə  olunur:  tat. 
a
 °/-dan 
'a lm a q ', 
а°1ьр  'a lıb ',
  azərb. 
alıb,
  qırğ.,  türk.,  türkm.,  qum,  qaq,  qar., 
qazax.,  alt, 
alıp,
  q.-qalp. 
а!ьр
  və  s. 
-ıp /-ip
  affıksinin  əmələ 
gəlməsi aydın deyil.
292
Qədim  türk  yazılı  abidələrində 
-(ı)pan//-(i)pen
  mənşəli 
fe'li  bağlamalara  rast  gəlmək  olur:  olunpan  ’
oturarak' ,
gözderüben  'g ö s tə r ə rə k '
  və s.
-a //-ə  ş ə k ilç ili fe  fl i  b ağ lam a
Bu tip fe'li bağlamanın  izlərinə bütün türk dillərində rast 
gəlinir  ki,  bu  da  onun  ulu  türk  dilində  mövcudluğunu  göstərir. 
Lakin  müasir  türk  dillərinin  heç  birində  o  özünü  aktiv  fe'li 
bağlama  kimi  göstərmir.  Bə'zən  qoşalaşaraq  işlənir:  alt. 
ayta- 
ayta  'd a n ışa ra q '-  ' d a n ışa-danışa',  bara-bara  'g ə z ə -g ə z ə '
  və 
s.  Bu fe'li bağlamanın qeyri-sabit olması,  görünür,  onun bir çox 
hallarda  başqa  formalar  ilə  omonim  yaratması  və  kifayət 
dərəcədə  dəqiq  ifadə  olunmamasıdır,  müq.  tat.  b
a°ra 
'g e d ə r ə k '
  və 
b a 0ra  'o g e d ir '.
İstənilən  dildə  fe'li  bağlamanın  əsas  məqsədi  baş 
hərəkətlə  əlavə  hərəkətin  arasındakı  münasibəti  ifadə 
etməkdir.  Bu  münasibətlər  zaman  ardıcıllığı  ilə  bağlıdır.  Bu 
münasibətdə  olan  hərəkətlər  sinxron  ola  bilər  və  sinxron 
olmaya bilər.
Dünyanın müxtəlif dillərində iki hərəkətin zaman müna­
sibəti  iki üsulla ifadə olunur.  Üsulun ikisindən biri bağlayıcıdır. 
Müasir  türk  dillərinin  quruluşu  (xüsusilə  də  ulu  türk  dilinin 
quruluşu)  hindavropa və semit dillərində olduğu  kimi bağlayıcı 
törəməsinə  əverişli  şərait  yaratmır.  Türk 
dillərinin  bu 
xüsusiyyəti  potensial  halında  mümkün  olan  budaq  cümlələrin 
müqabilində  fe'li sifət vo  fe'li  bağlama  formalarının  təzahürünü 
zəruri etmişdir.
İkinci  üsul  fe'li  ismin hal mə'nasından  istifadə  etməkdir. 
Yerlik  hallar  müxtəlif  zamanlı  iki  hərəkəti  göstərə  bilər. 
Məsələn, rusca  "Koqda brat prişol  s rabotı,  mı  napravilis  v  les" 
"Qardaşım  işdən gəldi,  sonra biz meşəyə getdik"-  ifadə  forması 
başqa  dillərə  belə  tranfsormasiya  oluna  bilər.  "Vıııcste  s 
prixodom brata mı  napravilis  v  les"  (Qardaşımın  gəlməsilə  biz 
meşəyə  getdik),  yaxud  "Ot  prixoda  brata  mı  napravilis  v  les"
293

---