N. Z. Haciyeva

-a r a k   ş ə k ilç ili f e l i  b ağ lam a
Türk dillərində,  istər qıpçaq,  istərsə də oğuz dillərində  - 
a ra k//-ərək
  şəkilçili  fe'li  bağlama  mövcuddur:  tat. 
k itə rə k  
'g e d ə r ə k ',
  azərb. 
oxuyaraq,
  türk, 
d u y arak  'd u y a ra q ',
  qaq. 
kaçarak 
'q a ç a ra q '.
  Fe'li  bağlamanın 
-ara!f//-ərək
  affıksi 
müəyyən dərəcədə sifətin çoxaltma və ya azaltma keyfiyyətini 
göstərən 
-rak
 şəkilçisini  xatırladır.  Özbək  dilində 
-rak
 affıksi  - 
(ь)Ь
  şəkilçili  fe'li  bağlama  ilə  birləşərək  fe'ldə  ifadə  olunan 
hərəkətin  tə'sirUliyini  və  ya  sür'ətini  zəiflədir: 
kurubb 
'q o r x u b '-  ku rkb b rö k, 
' b ir  a z   qorxaraq'  (kü lib rö lf  q ətird i 
'g ü lü m sə y ə rə k   d e d i').
  türk, 
okuyarak
  tipli  fe'li  bağlamanın 
ilkin  mə'nasmm 
'a ra b ir  o x u m a q '
  olduğunu  düşünmək 
inandırıcı deyilmi? Sonralar azalma mə'nası gətirilə bilər.
-a n  (-e n ,  -on,  -ö n ) ş ə k ilç ili f e l i  bağlam a
Bu  fe'li  bağlmaya  yaqut  dilində  rast  gəlinir: 
kören 
'g ö r ə r ə k
' , 
aham   ' açaraq'
  və s. Başqa türk dillərində yoxdur.
-sa ş ə k ilç ili fe  l i  b a ğ la m a
Bu fe'li bağlamaya çuvaş dilində rast gəlinir: çuv. 
kalaza 
'd e y ə r ə k ',  ilz e   'a la ra q '
  və s.
Görünür  o  başqa  türk  dillərində  də  rast  gəlinən 
-sa 
forması  ilə  genetik  bağlıdır.  Müq.  qırğ. 
Karasa,  P roxaşke  tütün 
kela tıp tır  'O   ü zü n ü  ç evirərkən  P roxoşke aşağı  en ird i' (\\ъг fen: 
üzünü çevirdikdə).
  Bu  fe’li  bağlamanı  çox  vaxt  şərt  forması  ilə 
qarışıq salırlar.
Türk  dillərində  başqa  fe'li  bağlamalar  var.  Lakin  onlar 
zonalar üzrə  məhduddur.  Bundan başqa  onların əmələ gəlməsi 
aydın  deyil.  Çox  böyük  inamla 
-ıp //-ip
  və  -a//-ə  şəkilçili  fe'li 
bağlamanı  ulu  dil  qatma  aid  etmək  olar.  Başqa  fe'li  bağlamalar 
fe'ldən düzələn ismin  hal  formalarına bağlanır.
298
Məsdərlər və supinlər (fe'li adlar)
Məsdərlərin  tam  geniş  inkişafı  oğuz  qrupu 
türk 
dillərində-  Türkiyə  türkcəsi,  Azərbaycan,  türkmən,  qaqauz, 
həmçinin özbək və uyğur dillərində müşahidə olunur.
Bu  dillərdə 
-ma!
 şəkilçili  məsdərlər  yayılmışdır: 
türk, 
başlamak,  verm ek,  kelm ek;
 azərb. 
alm aq,  tapm aq,  iç m ək , 
türkm. 
ya zm a k   'y a z m a q ',  d o ğ m a k  'd o ğ m a q ';
 özb. 
y ö z m ö k , 
'ya zm a q ',
  uyq. 
sb km a k  's ıx m a q ',  b ə (r)m ək   'v e r m ə k ', 
girm ek  və  s.
  Məsdərin 
-т ак
  mə'nası 
-т а к
  şəkilçili  fe'li  ad 
bazasında  inkişaf  etmişdir.  Məsələn,  qazax  dilindəki  tipdə  - 
ilüm ək  'ilişd irm ə k '
  feTindən 
ilm ə k   'i l m ə k ',  'a s ılq a n '
  ismi, 
tokblday  'ta k kıld a tm a q '
  fe'lindən 
to k p a k   'to x m a q '
  ismi.  İlk 
əvvəl 
ilm ə k   'o   şe y   ki,  ondan  n ə   is ə   asm aq  o la r'
  mə'nasmı 
bildirmişdir. 
A lm aly  'a lm a q '
  tipli  sözlərdə 
-mafy
 şəkilçisi  ilə 
məsdər  yaratmaq 
üçün 
bu 
modal 
mə'nadan 
istifadə 
olunmuşdur.  Mə'nanın  inkişafı  belə  gedə  bilərdi: 
'O   ş e y   ki, 
almaq  o la r '> 'alm aq  ü ç ü n '.
  Daha  sonralar 
'ü m u m iy y ə tlə  
alm aq'
  mə'nası yaranmışdır.
Eləcə  də  mümkündür ki, 
-т а к
 məsdər şəkilçisi  yönlük- 
istiqamət halının affıksi  ilə birləşsin, belə: başlamağa, almağa.
Ümumiyyətlə,  qeyd etmək  lazımdır ki,  qıpçaq  dillərində 
fe'ldən  törəmiş  isimlər  yönlük-istiqamət  hal 
forması  ilə 
məsdər  mə'nasında  geniş  istifadə  edilir.  Müq.  qazax, 
aluğa 
'a lm a q ',
  qırğ. 
kaynatu:ğa  'q a y n a m a q '
  və  s.  Adətən  bu  o 
hallarda  baş  verir  ki,  məsdər  başqa  fe'lin  tamamlayıcısı  kimi 
çıxış etsin.
Tatar və başqırd dillərində 
-ırğa//-ibrqə,
 şəkilçili  məsdər 
mövcuddur, müq. tat. 
y a
 
°zırğa  'y a z m a q ',  a ° lbiğa  'a lm a q '
  və 
s.  Ola bilər ki, bu,  mənşəyinə görə 
-ır/-ir
 şəkilçili  fe'li  sifətdən 
törəmiş  adm  yönlük-  istiqamət  halından  əmələ  gəlmişdir-  bu 
vəziyyətdə  o,  ilk  əvvəl  supin  (fe'li  ad)  mə'nası  daşımış  olardı. 
Bu cür forma yaqut dilində də mövcuddur:  bararğa 
'g e tm ə k '.
299

---

Çuvaş  dilində 
-as//-es
  şəkilçili  gələcək  zaman  məsdəri 
var. 
Pirin m in  tb vas?  ' B iz ə  n ə  e tm ə k ? '
Bir  sıra  türk  dillərində  supin  və  ya 
-ğalı
  şəkilçili 
məqsədli məsdər var:  özb. 
U  su w  iç q ə li çbkb ketdb  'S u  içm ək 
üçün  o ç ıxıb  g e td i'
  [Kononov,  1948, s. 213]; qazax. 
S ö yleskeh  
g e ld im   'M ə n   danışm ağa  g ə ld im ';
  uyğ. 
K örqili  k e (l)  dim  
'B a xm a q  üçün g ə ld im
'.
-Ğ alı-
 formantında 
-Iı
 elementi  nisbi  sifətin  affiksidir ki, 
-ğa//-ka
 şəkilçili fe'ldən törənmiş adla birləşir.
Belə  ki,  görünür, 
alğalı
  ilkin  olaraq 
’g ö tü rm ək  üçün 
irəlicə d ə n   n ə zə rd ə   tu tu la n '
  mə'nası  bildirmiş,  sonradan  supin 
(fe'li ad) məzmununu qazanmışdır.
Qırğız  dilində 
-ğalı
 şəkilçili  supinə 
-ğam
 şəkilçili  supin 
uyğun  gəlir: 
okuğanı  g eld im
 
’oxum aq  üçün  g ə ld im '.
  Ola 
bilsin  ki,  supinin  qədim  affıks  forması 
-canlı
 olmuş,  sonralar  - 
ca kı
-ya çevrilmişdir.
Fe'lin söz yaradıcılığı
Türk  dillərində  rast  gəlinən  sözdüzəldici  şəkilçiləri 
mövcud  ən’ənəyə  görə  iki  kateqoriyaya  bölmək  olar- 
denomınativ  deyilən  fe'l  affiksləri  və  ya.  adlar  əsasında 
yaranmış  fe'llər  və  fe'li  əsasdan  əmələ  gələn  fe'li  affıkslər. 
Lakin  bir  sıra  mülahizələrə  əsasən  belə  bölünmə,  bizə  görə 
məqsədəuyğun deyildir.
Türk dillərində ad əsasında fe'l əmələ  gəlməsinə  xidmət 
edən affıkslər olduqca azdır.  Fe'li əsasdan  fe'l yaradan affıkslər 
miqdar  hesabı  ilə  daha  artıqdır.  Türk  dillərində  fe'lin  söz 
yaradıcılığına  aid  çox  araşdırmalar  olsa  da,  sözdüzəldici 
şəkilçilərin  əmələ  gəlməsi  və  inkişafı  problemi  hələ  də  açıq 
qalır.
Bu hissədə əsas  diqqəti çoxdəfəli  hərəkətin  affikslərinə 
yönəldirik.  Çünki  türk  dillərində  bir  vaxtlar  onların  rolu 
olduqca  böyük  olmuşdur.  Son  olaraq  bütün  bu  affiksləri,
300
görünür, 
toplu  çoxluğun  qədim  göstəriciləri  sırasına  daxil 
etməməliyik.
Biz ayrıca olaraq  səstəqlidi  fe'Uorinin  affikslərinə diqqət 
yetiririk,  çünki  onlar  da  çoxdəfəli  hərəkətin  affiksləri 
silsiləsinə daxildir.
Bundan  başqa  türk  dillərində  modal  mə'nasına  görə 
ayrılan 3 tərkibli affıkslər qrupu var.
Yuxanda  göstərilmiş  üç  qrupa  daxil  olan  affıkslər  fe'lin 
söz yaradıcılığında mütləq çoxluq təşkil edir.
Təkrar (çoxdəfəli) hərəkət affiksləri
Türk  dillərinin  ən  qədim  dövrünü  mübaliğəsiz  olaraq 
təkrar hərəkəti  ifadə edən affıkslər dövrü adlandırmaq olar.  Bu 
affiksləri  sadə  və  mürəkkəb  olmaqla  iki  yerə  bölmək  olar. 
Mürəkkəblər-  müxtəlif sadə  affıkslərin  birləşməsi  kimi  özünü 
göstərir.  Sadə  affikslər dəqiq  olaraq  2  yarımqrupa  bölünür:  1) 
bir  sait  səsdən  ibarət  affıklsər:  2)  bir  samit  səsdən  ibarət 
affıkslər. Əyani  olaraq onları belə göstərmək olar:
Sadə a ffik slə r
1) 
-a- (-e-,  -ə-  variantı),  -
1
- (-i-  variantı)
2) 
-k-,  -1-,  -m -,  -ıı-,  -r-,  -s-,  -t-,  -ş-.
Bunlarin  əksəriyyəti  vaxtilə  türk  dillərində  geniş 
yayılmış toplu çoxluğun affiksləri  ilə bağlıdır.  Samitlə bitən fe'l 
köklərinin  çoxluğu  nəticəsində  göstərilən  affikslər  bir-biri  ilə 
birləşərək 
-ar,  -ıl,  -m ,  -ra,  -ır,  lar,  -ık,  -ka
 və  s.  tipli  mürəkkəb 
affikslər əmələ gətirirlər.
Qədimdə  külli  miqdarda  təkrar  (çoxdəfəli)  hərəkət 
affikslərini  mövcudluğu  həmin  qədim  dövrün  xüsusi  təfəkkür 
tərzinə  malik  olması  ilə  izah  olunur,  o  zamanlar  insan 
hərəkətin  ifa  olunmasını  daha  konkret  və  əyani  göstərməyə 
çalışırdı.  Əsas  diqqət  hərəkətin  ifadə  olunması  üsuluna 
verilirdi.
301

---