N. Z. Haciyeva

!a-//-lə-.
  -/-  və 
-a-
  elementli  affıkslərin  birləşməsidir. 
Bir  sıra  müasir  türk  dillərində  bu  affiksin  qədim  təkrar 
mə'nasını  saxlayan  izlərinə  rast  gəlinir:  özb. 
b ü k-
  ’
b ü k m ə k ' 
sözündən 
b ü k lə   'ü s t-ü s tə  y ığ m a q ',  sew a-  'çubuqla  d ö y m ə k ' 
sözündən 
saw ala- 
'şa lla q la m a q '.  -la-
  affıksinin  hərəkətin 
zəifləməsini  göstərməsi  hallarını  müşahidə  etmək  olur: 
kaşb- 
' q a şım a q '
  sözündən 
kaşbla 
'arabir  q a şım a q ',
  həmçinin 
tədricən  yeni  keyfiyyətin  yaranmasını  göstərir:  tat. 
sirə k  
'n a d ir '
  sözündən 
s ir ə k lə   'a z a ltm a q ';
  özb. 
m u z   'b u z '-
dan 
m u zla  -  'b u z la m a q '.
Ola  bilsin  ki, 
-la
  affıksi  ilk  əvvəllər  toplu  çoxluğun 
affıksi  olmuşdur.  Sonralar  ondan  fe'l  sferasında  hərəkətin 
təkrarım  bildirən  göstərici  kimi  istifadə  olunmuşdur.  Bir 
müddətdən  sonra  hərəkətin  təkrarı  mə'nası  hər  hansı 
keyfiyyətin  təşəkkülü,  toplanması  mə'nasına  keçmişdir:  müq. 
özb. 
m uzla  'b u za   ç e v r ilm ə k '.
  Bu  fe'llərin 
'ad+-la  a ffık s i' 
quruluşu  ümumiyyətlə  adlardan  əmələ  gəlməsində  istifadə 
olunmuşdur.
Müasir  türk  dillərində  adlardan  fe'l  əmələ  gəlməsində 
bu  affikslər  çox  məhsuldardır:  tat.su  'su '-d an  
sula  's u la '; 
türk, 
baş
.-dan 
başla;
 türkm. 
tu z   'd u z '
-dan 
tuzla  'd u z la ';
 özb. 
iş  ' i ş ' -d m   iş lə   'i ş l ə ';
  azərb. 
balta-dan  baltala;  x a k   pıçax 
'b ıç a q '
-dan 
p ıça xta -  < pıçaxla-  'b ıç a q la ';
  tuv. 
su ğ
  'su'-dan 
suğla- 
'su   üçün  g ə lm ə k ';
  şor. 
taş  'd a ş ' 
taşta  -<  taşla- 
( 
'd a ş la ')
-ala-//-ələ.  -A la
  affıksi 
-a-
  və 
la
  elementli  təkrar 
hərəkətin  iki  affıksinin  birləşməsidir.  İlkin  mə'nası  təkrar 
hərəkəti  ifadə  etməkdir:  azərb.  qovala,  türkm. 
s e p e le  
's ə p ə lə ',
  türk, 
çisele- 
'ç is ə k '.
  Müasir  türk  dillərində  bu 
affıks  məhsuldar deyil.
-al-//-el.
  Əvvəllər  təkrar  məzmunlu 
-a l
 affıksi,  görünür, 
hələ  qədimdən  xüsusi  mə'na  almışdır.  O,  keyfiyyətin  tədricən 
yığılmasını  göstərən  hərəkəti  ifadə  etməyə  başlamışdır:  qaq. 
kısa l-  'q ısa lm a q ',
 türkm. 
azal-  'a za lm a q ',  qaral-  'qaralm aq',
304
vo s.
-lap//-lən.  -Lap
 affıksi  tarixən  təkrar hərəkətin 
-la
 və 
-n 
elementli iki affıksindən əmələ gəlmişdir.  Sonralar 
-n
 elementli 
affıks qayıdış növ mə'nasını  almışdır. 
-İan
 affıksinin iki mə'nası 
daha  geniş  yayılmışdır:  1)  hər  hansı  bir  vəziyyətə  keçmə  və 
onda  müəyyənləşmə;  2)  hər  hansı  əlamətin,  keyfiyyətin  və 
xassənin  əmələ  gəlməsi  və  inkişafı:  tat. 
öylen-  'e v lə n m ə k
' , 
noq.  başlan- 
'b a şla n m a q ',
  azərb. 
faydalan-,
  uyğ. 
şü b h ilən  
'şü b h ə lə n
',  türkm. 
yarağlaıı-  'ya ra q la n
'.
-İan
  affıksi  fəal  şəkildə 
-la
  affıksinin  sferasına  keçərək 
addan fe'l yaranmasında geniş  işlənir.
-laş//-ləş.
  Bu  affıks 
-la
  ilə 
-ş
  elementli  qarşılıqlı 
müştərək növün 
-ş
 göstəricisinin  birləşməsidir:  kr.qar. 
kudalaş- 
'e lç i  g ö n d ə rm ə k ',
  tat. 
birləş- 
'b ir lə ş m ə k ',
  azərb. 
ə llə ş- 
' ç a lışm a q '.
  O  qarşılıqlı  növün 
-ş
 göstəricisini  saxlasa da, 
-laş 
ilə  düzələn  fe’lin  scmantikası  daha  genişdir.  Bu  affıksli  fe'llər 
əlamətin yaranmasım  ifadə  edirlər:  azərb. 
kobudlaş-,  uzunlaş-, 
ya xşıla ş-
 və s.
-lat//-lət.
  İcbar  növün  göstəricisilə 
-la
  affıksinin 
birləşməsidir.  Təbiidir  ki,  bu  affikslə  bütün  fe'llər  kazuativ 
(icbar)  mə'nası  bildirir:  kr.  qar. 
aruw lat- 
'tə m iz lə tm ə k ', 
Qarant lat-  'tu n u   e tm ə k ',
  türk. 
d e (g jirm ile t  'd a irə v i  e lm ə k ', 
qazax, 
onaylat-  'r a h a te tm ə k ',
 tat. 
z e ğ b y flə t-
'
z ə i f  e tm ə k '
  və 
s.
-
1
İ//-H.
  İlkin  mə'nası  təkrar  və  davamlı  hərəkəti  ifadə 
etməkdir.  Bu ifadənin izləri olduqca azdır:  azərb. 
dartıl-,
 qazax. 
suw bl- 
'd u ru la şd ın n a q ', 
's ıy ıq  
e tm ə k ',
 
türk, 
kcçil- 
’ 
Işcçilm ək'
  və s.
Sonralar  ondan  məchul  növün  göstəricisi  kimi  istifadə 
olunmuşdur.
-m.
  Tezləşdiricilik  mə'nası  bildirən  qədim 
-m
  affıksi 
başqa affikslərlo birlikdə müşahidə olunur.
azərb. 
daran-,  sağal-,
  türk, 
azal-,  daral-,
  ç u v . 
xural-
  ’
qaralm aq'
305

---