N. Z. Haciyeva

-sıra//~sirə.
  Bu  affiksin  mə'nası  olduqca  müxtəlifdir.  Bu 
mə'nalan  ifadə  edə  bilər:  1)  arzu:  uyğ. 
kansbra 
' qana 
h ə r is lə n m ə k ',
  özb. 
suw sbra  ' iç m ə k   is tə m ə k ', 
'su sıızd a n  
y a n m a q ':
  2)  nədənsə  məhrum  olmaq:  orx.yen 
elsire- 
'd ö v lə tsiz  q a lm a q ',  Ifağansıra-
 
’xa q a n sız q a lm a q ';
 3)  nəyisə 
yamsılamaq:  türkm. 
b e le tsır e  
'ö zü n ü   b ilici  g ö s tə r m ə k ', 
xa n s'ıra -  ' ö zü n ü  xan y e rin ə  q o y m a q ';
 4) hisslə bağlı hərəkət: 
tuv. 
sağıtsıra 
'q ə m lə n m ə k ',  ç ü re isire - 
'ü z ü lm ə k ',
  xak. 
sağısıra-  'q a yğ ısın a   q a lm a q ',
  özb. 
ğ u lö sıra -  'ş ü b h ə lə n m ə k ' 
və s.
QOŞMALAR
Türk 
məkani 
hallar  sistemi 
məkan  və 
zaman 
münasibətlərini  incəliklə  ifadə  etmək  gücündə  deyil.  Görünür, 
buna  görə  də  hələ  ulu  türkcənin  ilk  dövrlərində  bu  ehtiyacı 
ödəmək üçün əlavə dil vasitələrinin yaranması lazım olub.
Bu  cür  vasitələr  qoşmalar  sistemi  ola  bilərdi.  Adətən 
türkoloqlar 
türk 
dillərində 
olan 
bütün 
qoşmaları 
iki 
kateqoriyaya  ayırırlar-  bilavasitə  qoşma  və  köməkçi  sözlər 
deyilən  söz  qrupu  ki,  bunlar  başqa  nitq  hissələrindən  təcrid 
olunur,  qoşma  funksiyasını  yerinə  yetirirlər-  buna  görə  də 
onlara  nisbi  qoşmalar  deyirlər.  Bu  iki  qrup  arasında  hər  hansı 
funksional  fərq  yoxdur.  Yeganə  fərq  kriterisi  odur  ki, bunlarla 
səsləşən, 
lakin 
başqa 
funksiyaları 
ifadə  edən 
sözlər 
mövcuddur.  "Qoşma- köməkçi söz qrupuna o sözlər daxildir ki, 
onlar  bir  tərəfdən  maddi  mə'naya  malikdir,  yə'ni  əsas  nitq 
hissələrinə  daxildir,  o  biri  tərəfdən  qoşmalar  kimi  sözlər 
arasında m üxtəlif məkani, zaman  və başqa mə'na münasibətləri 
ifadə edirlər"  [Sovr. tat.yaz.  1969.  s.324].
Asan  olmaq  üçün  qoşmaların  yuxarıdakı  bölgü  üzrə 
nəzərdən keçirək.
310
Əsil qoşmalar
Müxtəlif  türk  dillərində  olduqca  çoxlu  qoşmalar  var, 
lakin  onların  hamısı  başlanğıcını  ulu  türk  dilindən  götürmür. 
Görünür,  bə’zi  qoşmalar  ayrıca  götürülmüş  və  ya  qrup  halında 
olan  türk  dillərində  yarandığından  onlar  müəyyən  ərazilərlə 
məhdudlaşır.  Aşağıda qədim  qoşmaların  siyahısı  göstərilir,  ola 
bilsin ki, onlar hələ ulu türkcədə olmuşlar.
*arkılığ  'e n in ə '.
 
Türk  dillərinin  çoxunda  bu  sifət 
müəyyənləşən  bu  qoşma  "vasitə",  "üzərindən", 
-daıı//-dəıı 
münasibətləri  ifadə  edir:  tat. 
а°гкь1ь,
 
qazax, 
arkblb
  qırğ. 
а ф !и :,
  q.-qalp. 
arkalb,
  türkm. 
arkalı,
  özb. 
barkalb,
  başq. 
a °гкы ъ  {arkblb
  -dialektdə), çuv. 
urlb
*başl
  sözündən  əmələ  gəlmiş  yönlük 
hal  forması kimi özünü göstərir.  Çox türk dillərində vardır:  tat., 
başq, 
ba°ş!fa,
  alt.,  tuv., özb. 
başka,
 q.-qalp., noq.,  qazax, 
baska, 
azərb. 
başqa
, q-balk. 
başxa,
 türk, 
başqa
 və s.
* b ərli  'b ə r i '.
  Bir sıra  türk  dillərində  bu  qoşmanın  ilkin 
forması  sadələşməyə  mə'ruz  qalmışdır:  azərb.,  türkm. 
bəri, 
türk., qaq., qırğ. 
bcri,
  özb., uyğ. 
b e riv o
 s.
Tatar və qaraqalpaq  dillərinin  göstəriciləri  sübut  edir ki, 
bir  vaxtlar  bu  qoşma 
borli
 formasında  olmşudur:  q.qalp. 
berli, 
tat. 
birlə.
*bi:rlen,  b irlə  'i l ə ',
  tat. 
bilen,
  türkm. 
bilen,  bile,
  uyğ. 
bilən,
 özb. 
blən,
 azərb. 
i!ə{-la //-lö ),
  türk, 
ile  (la//-le),
 çuv. 
pirlc, 
qırğ.  q.-qalp. 
m eneıı
,  noq. 
-m an//-m en
 və  s.  Qırğız  dilində  olan 
m cncn
  qoşmasının  sonunda  olan 
-ncn
  sonluğu  başda  olan 
-m - 
nın  tə'siri  altında  -/ə-dən  yaranmışdır, 
b i.r/ən
  və 
bü rlə 
qoşmalarındakı 
-lə tı
  və 
-lə
  formandan  qədim  birgəlik  halın 
affiksləridir.
D oğru 
'n ə y ə s ə   is tiq a m ə t', 
'd o ğ r u ':
  azərb.,  türk. 
do(ğ)ru,
  qaq. 
do.ru.
  Adətən  bu  qoşmanı 
toğru  'd ü z '
  sifətilə 
əlaqələndirirlər.  Müq.  türkm. 
doğrı  'd ü z ',
  qazax,  tat. 
tuib 
\1 ü z '
  və  s .  
'N ə y ə s ə   tə r ə f istiq a m ə t'
  mə'nası  ilkin 
'H nğru'

---

mə'nasından yarana bilərdi. Lakin bu hipotez göstərilən  kökdən 
əmələ  gələn  törəmələri  izah  etmək  üçün  yarıtmaz  görünür. 
Məs.  tat. 
tuibnda  'b a r ə s in d ə ',  'h a q q ın d a ',
  başq. 
turahm da, 
qazax, 
turalb,
  q.-qalp. 
tuwralb,
  özb. 
tuğn>.
  Ola  bilsin  ki, 
doğru  't ə g ' -  'd ə y m ə k ',  'tə m a s  e tm ə k ',  'a id  o lm a q '
  fe'li  ilə 
əlaqədardır.  Bu  halda  tat. 
tuibnda  ' haqqında'
  ola  bilsin  ki, 
'a id o h n a q '
  mə'nasmı ifadə etsin.
* Qarışı  'q a r ş ı': (\.С[д\р.  fa rşı,
 uyğ. 
karşb,
  türk, 
karşı,
 tat. 
başq. 
karşb,
  qazax,  noq.,  q-qalp. 
karsb,
  türkm.,  azərb. 
qarşı, 
çuv. 
xu ris
  və  s. 
tğarşı
  qoşmasını 
fa ra ş 
'b irg ə  a xta rm a q ' 
düzəlmiş  fe'li bağlama  ilə  əlaqələndirirlər.  Olub: 
fa ra şı.
  Sonra 
ikinci hecadakı 
a
 düşüb.
* k ə b ik   'k i b i ':
 k-balk. 
k ib ik ,
 başq. 
kiw ik,
 tat. 
k e b ik
, özb. 
keb i,
  qaq. 
k ib i,
  azərb,  türkm, 
k im i.
  Bu  qoşmanın  əsası 
ke:p 
'fo r m a ',  'm o d e l'
  sözüdür.  İlk  olaraq 
k e b ik   'buna  b ə n z ə r ' 
mə'nası 
bildirmişdir. 
Türkmən  dilindəki 
kim in  
(kib in ) 
qoşmasında 
-n
 qədim yönlük hal  formasıdır.  İlkin  -6>-nin  /kim i 
əks  olunması  bir  sıra  dillərdə  normadan  kənara  çıxma 
(anomaliya)  kimi  mövcuddur.  Ola  bilsin  ki,  burada  ikinci 
hecanın tə'siri  olmuşdur.
* k e z 'in   's o n r a ':
 qazax., uyğ.,  q.-qalp.,  özb. 
k ey in ,
  qırğ. 
k iy e n
  və  s. 
G əzin
  qoşması 
'n ə y in s ə   arxa  h is s ə s i',  's o n ' 
mə'nası  verən 
* k ə z
  isminin 
n
  yönlük  hal  şəkilçili  formasıdır, 
müq.  uyğ. 
k id   's o n ',  caq  k ə t,
  çuv. 
k a y   'a r x a ',
  xak. 
k izin  
'a rx a d a k ı',
  şor. 
k e zin
 və s.
* kö rc  'g ö r ə ',  'b a x a ra q ':
  azərb. 
görə.
  uyğ. 
k ö rə,
  q- 
balk.,  xak.,  q.-qalp. 
köre,
  tat.,  başq. 
kürə,
  noq. 
köre,
  özb. 
kiire, 
türk.,  türkm. 
göre,
  qaq. 
göre,
 çuv. 
kura
 və  s. 
körə
 qoşması 
kör- 
'g ö r m ə k '
  fe'lindən yaranmış fe'li  bağalmadır.
Sa.’y m   's a n k i',
  tat. 
sa °yb n ,
  noq. 
saybn,
  q-balk.,  özb. 
saybn
 və s.
Sa:ym
 qoşması 
sa :y   'sa y m a q '
  fe'lindən 
-m
 şəkilçisi  ilə 
yaranmış fe'li bağlamadır.
312
*taba,  taban  'tə rə f,  sarı,  d o ğ r u ',
  qazax,  özb.,  q.-qalp. 
taman,
  tat. 
ta
0
ba,
  noq. 
tabağan
  və  s.  Əmolə  gəlməsi  mə'lum 
deyil. 
Taban
 qoşmasının  sonundakı 
-n
 qədim  yönlük  halının 
-n 
affiksidir.
* təğ 'ri  'd ə k ':
  noq. 
den\
  çuv. 
teri,  uyğ.
  təqi,  q.-balk. 
deri,
  yaqut, 
d i əri,
  azərb. 
dək,
  türk. 
dek.
  M.Rəsənen  bu 
qoşmanın kökünü 
toğ  'to x u n m a q ',  'd ə y m ə k '
  fe'linin  kökü ilə 
müqayisə edir [Rəsənen,  1969, c. 468].
Bu  kökdən  müxtəlif  türk  dillərində  müşaihdə  olunan 
deyin  'd ə k '
  qoşması  əmələ  gəlir:  q.qalp.,  qazax.,  noq,  qırğ., 
deyin.
  Bu, sonuna  qədim yönlük  hal  şəkilçisi 
-n
 artırılan 
təğ'ri 
qoşmasıdır. İnkişaf belə gedə bilərdi: 
təz'rin> təyin> deyin.
*üçün  'ü ç ü n ':
 azərb., k-balk.  uyğ. qırğ. 
üçün,
 türk, 
için
, 
noq. 
uşin,
 tat. 
ä ıııjn ,
  başq. 
e h in ,
  qazax, 
e ş in
 və s.
Köməkçi sözlər
a id   'ö n '
  "hər  hansı  bir  şeyin  ön  hissəsi":  qazax,  noq., 
q.-qalp.,  tuv. 
aid,
  başq.,  tat., 
a °/d ,
  xak.,  alt.  q.balk.  şor. 
al,
  özb. 
ö ld
  və  s.  Əksər  türk  dillərində  mövcuddur.  Qoşma  kimi 
məkani  hal  formalarında  istifadə  olunur:  tat 
vo kza l  a °ldm da 
'va ğ za lın   ö n ü n d ə ',
  q-balk. 
çayxananı  altında  'çayxananın 
ö n ü n d ə '
  və s.
*ara  'a r a ',  'a ra sın d a ':
  noq.,  q-balk.,  qazax,  q.qalp., 
türk, kum.,  uyğ.  tuv. 
ara,
  özb. 
ora
  və  s.  türk. 
da(ğ)lar arasında, 
q.-balk. 
terckleniarasında  'a ğ a cla ra ra sın d a '.
*arfa  'a r x a ':
  qum.,  türkm.,  q.-qalp.,  qazax.,  şor. 
arfa, 
özb. 
ö rfa ,
  uyğ. 
a(r)fa,
  türk, 
arka,
  azərb. 
arxa
 və  s.  özb.  telefon 
ö rfa lb   'te le fo n la '.
*art  'a r d '  'n ə y in sə  arxa  h is s ə s i':
 qazax.,  q-qalp.,  noq., 
tuv.  q.-balk.,  qum,  türkm.,  türk, 
art.,
  azərb. 
ard,
  tat. 
a ° r tx ə
  s. 
tat. 
y a  °zu   e s te l a
 
°rtbnda  'y a z ı m iz i arxasında' .
313

---