N. Z. Haciyeva

-k a r/A k er,  -ğ a r/A q e r:
  noq. 
y a t-  'y a tm a q '
-dan 
ya tka r- 
’ya tırm a q ' ,
 qaq. 
ö t-  'g ə z m ə k '-d o n   ötker-  'y o la  s a lm a q '.
-tfır/A kir,  -ğ ır//-q ir:
  başq. 
y a ° t-  'y a tm a q '
-dan 
y a ctlfır 
'
y a tızd ırm a q ',
 qırğ. 
ja t-  'y a tm a q '
-dan 
ja tk ır   'y a tır m a q '.
-a r//-er,  -ır //-ir
  affıksləri,  ola  bilsin  ki,  eyni  affıksin 
variantlarıdır, 
-tır
 affıksi 
-t
 və 
-ır
 elementli  icbar  növünün  iki 
affıksinin  birləşməsidir. 
-fşız/A qiz
 affıksində 
-k
 formantı  ilə  - 
ız/A iz
  affıksinin  birləşməsi  baş  vermişdir, 
-kar
 və 
-kir
  affıksi 
yenə həmin 
(-!$)
 formantı ilə 
-a r//-ır
affıksinin birləşməsidir.
Türk dillərində  icbari  növünün  affıksləri  necə  meydana 
gəlmişdir?  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  icbar  növünün  bir  çox 
affıksləri 
daxili 
görünüşünə 
görə 
çoxdəfəli 
hərəkətin 
affıkslərinə  bənzəyirlər.  Bu  m ə’nada  icbar  növünün 
-tır//-dır 
affıksləri  diqqəti  çəkir.  O,  çoxdəfəli  hərəkətin 
-ştır//-ştir 
affıksinin tərkibindəki 
-tır/A d ır
 elementinə uyğundur. 
-ştır//-ştir 
affıksi 
fe’lə  hərəkətin 
qeyri-müntəzəm  təkrarı  və  ya 
natamamlığı,  habelə  zəifliyi  m ə’nasını  verir:  tat. 
ka°raştbr- 
'arabir  b a x m a q ',  ukbştbr- 
'b ir   a z   o x u m a q ', 
'h ərd ən b ir 
o xu m a q ' ,   uylaştbr-
  ' 
h ə rd ə n  fik ir lə ş m ə k '.
Lakin  bu  affıksin  quruluşu  başqa  cür  ola  bilər.  Türk 
dillərində 
-ar
  və 
-ır
  affıksi  b ə’zən  keyfiyyətin  tədricən 
yığılması m ə’nasım ifadə edir:  qazax, 
bazar-  'b o za rm a q ',
 türk. 
bayır- 
'd ö v lə tlə ıım ə k ', 
sarar- 
'sa ra lm a q ',
  qırğ. 
caşar- 
' ca va n la şm a q '.
 Tamam  ağlabatandır ki, 
-ştır/A ştir
 affıksində  - 
ır//-ir
elementi yerləşir.
Deyilənlərə  əsasən,  icbar növünün 
-tır/A tir
 affiksində 
-i 
və 
-ır/A ir
hissələrini  ayırmaq olar- 
-ır/A ir
çoxdəfəlik  m ə’nasını 
bildirir (bunlar 
-kar
 və 
-kır-a
 daxil olmur).
İcbar  növünün 
-tır//-tir,  -ar/A ər
  və 
-ır/A ir
  affıksləri 
tarixən 
hərəkətin 
çoxdəfəlik 
affıkslərindən 
törəmişdir. 
Buradan  belə  sual  yaranır:  çoxdəfəlik  m ə’nası  bilavasitə 
hərəkətin  yenidən  çoxalması  m ə’nasına  keçə  bilərmi?  Bu 
m ə’naların  inkişafında  keçid  fazalann  olmasını  qəbul  etmək 
lazımdır.  İcbar növü  affıksinin  əsasında  duran  ilkin  çoxdəfəlik
264
affiksləri  inkişafın  müəyyən  mərhələsində  sürəkli  çoxdəfəlik 
mə’nasını  qəbul  edir.  Hərəkətin  sürəkli  təkrarının  ən  mühüm 
cəhəti  odur  ki,  o,  kənar  faktorun  tə ’siri  altında  yaranır,  məs. 
insan  təhlükə  və  ya  həyəcan  nəticəsində  addımlarını 
sür’ətləndirir.  Xarici  təkanın  tə’siri  altında  hərəkətin  sürəkli 
təkrarının affıksi icbar növünün göstəricisinə çevrilə bilərdi.
-ız/A iz
  affıksinin  yaranmasını 
və 
-k ız
  və 
-İşar 
affikslərində 
к
  əlavəsini  aydınlaşdırmaq  çox  çətindir.  Ola 
bilsin  ki,  onlar  da  hərəkətin  təkrarının,  çoxdəfəliliyinin  qədim 
affıksləridir.
ŞƏKİL  KATEQORİYASI
Bir  sıra  dolayı  göstəricilər  əsasında  belə  nəticəyə 
gəlmək olar ki,  ulu  türk dilində  fe’lin şəkil  kateqoriyası  kifayət 
qədər  inkişaf etmişdir.  Müxtəlif modal  m ə’nalan  ifadə  etmək 
üçün  xüsusi  formantlar— 
-k(-ğ),  -k (ğ ),  -s
  və 
-ç
  mövcud 
olmuşdur.  Türk  dillərində  lazımi  səviyyədə  inkişaf  etmiş  üç 
şəkil olmuşdur:  arzu, şərt, əmr.
Arzu şəkli və ya optativ
İstər qədim və istərsə də yeni  türk dilləri  materiallarının 
öyrənilməsi  göstərir  ki,  ulu  türkcədə  ən  azı  dörd  optativ 
fəaliyyətdə  olmuşdur:  1 
)-ğ a y
  şəkilçili; 
2 )-a y
  şəkilçili;  3
)-ası 
şəkilçili; 4)-a şəkilçili.
-д в у
 şəkilçili optativ
-ğay
  şəkilçili  optativin  əmələ  gəlməsi  çox  sadədir.  - 
ğ a y //ıa y
  şəkilçisi  və  birinci  kateqoriyanın  şəxs  göstəriciləri 
fe’lin əsasına birləşir.
265

---

noq.  b a r-  'g etm ək'
Tək 
Cəm
1 -ci şəxs 
barğaym an 
barğaym ız
2-  ci şəxs 
barğaysan 
barğaysız
3-  cü şəxs 
barğay 
barğaylar
Arzu  formasının  bu  tipi  cağatay  dilində  də  mövcud 
olmuşdur.
Müasir türk dillərindən 
-ğ a y şək iiç ili
 optativ qaraim,  şor, 
altay,  tuva,  noqay,  qazax,  xakas,  salar  dillərində  və  bir  qədər 
dəyişilmiş  halda  yaqut  dilində  vardır.  Salar  ilində 
-ğ a y  
göstəricisi 
-ğ ıyı
 formasını  alır: 
alğıyı  'm ə n  ki, g e td im '.  Y a q u t 
dilin d ə 
-ğay
  optativinin  tarixi  davam  etdiricisi 
fe’lin 
mümkünlük  şəkli  deyilən  formasıdır.  O,  bu  sxem  üzrə  əm ələ 
gəlir:  fe’lin  əsası  + 
-a:ya//-e:ye,  -o:yo//-ö:yö
  göstəricisi  + 
birinci kateqoriyanın şəxs  affiksləri, məsələn, 
m in   bar-a:ya-bm  
'o la   bilsin,  m ə n   g e td im ',  en  bar-a:ya-qıt  'o la   bilsin,  sə n  
g e d ə r s ə n ',  bar-a:ray  'o la  b ilsin ,  o g e d ə r '
  və s.
-ğ a y//ka y
 optativinin  tərkibinə 
-k //-ğ
 formantı  daxil  olur, 
məs.  tat.dial.  və  başqırd. 
ba°rğbm   k ile  
' m ən   g e tm ə k  
is tə y ir ə m ',
  salar, 
alğu  'o n u g ö tü r ə r d im '
  və s.  Bu göstəricinin 
başqa  elementi  xüsusi  formalı  optativ  affıksidir  ki,  ondan 
aşağıda söhbət gedəcək.
Sifətin  azalma  dərəcəsini  ifadə  edən  omonim 
-l 
affiksi 
-ğ a y//ka y
  affıksi  ilə  heyrətli  dərəcədə  oxşardırlar: 
qazax, 
su rka y  'b o z u m tu l'  su r  'b o z '
  sözündən,  həmçinin 
kiçiltmə m ə’nalı  isimlər əm ələ gətirir:  tat. 
b a °la ka y  'b a la c ıq ', 
ba°la  'b a la '
  sözündən, 
ə n i  'a n a '-d a n   ə n k ə y   'a n a c ıq '.
-a y
 şəkiiçili optativ
Ulu  türk  dilində 
-a y
  göstəricili  optativ  mövcud 
olmuşdur.  Bu  tip  optativin  paradiqminin  bərpası  bir  çox 
çətinliklərlə  bağlıdır,  çünki  ondan  ancaq  birinci  şəxsin  tək  və 
cəm  şəkilçiləri  qalmışdır:  noq. 
Ьагауып  'm ə n   də  g ed im
' .
266
Ьагауьк  'gəlin  gedək'
,
  tat. 
albyım  'mən  də  alım '
, 
abyk 
'gəlin alaq'.
Türkoloqlar  tez-tez  1 -ci  şəxsin  tək  və  cəm  formalarını 
fe’lin  əmr  şəklinin  paradiqminə  daxil  edirlər.  N.K.Dmitriyev 
düzgün  qeyd  edir  ki,  onlar  fe’lin  əmr  formasına  uyğun  gəlmir 
(Dmitriyev,  1948, s.  163).
Bu  tip  optativin  modelini  hipotetik  belə  bərpa  etmək
olar.
tək 
cəm
1 -ci  şəxs 
fe 'lin əsası+ay-ım 
fe ’lin kökü+ay-ık
2- ci  şəxs 
------------
”+ay-ın 
-----------
”+ay-qız
3- cü şəxs 
“--------------
’Чау 
“---------------
”+ay
-ğay 
optativindən  fərqli  olaraq, 
-ay 
optativi,  görünür, 
ikinci kateqoriyanın şəxs göstəricilərini qəbul  etmişdir.
Türk  dillərində 
-ay 
şəkiiçili  optativin  I -ci  şəxs  tək 
affıksinin  bir  neçə  variantı  var.  Ən  çox  yayılanlar 
-ım 
və 
-m 
göstəricisidir. 
-ım 
affiksi, 
-dı 
şəkiiçili  keçmiş zamanın  1-ci şəxs 
təkinin affiksindən  başqa bir şey deyil: 
aldım,  -m 
göstəricisinin 
əmələ  gəlməsi  barədə  müəyyən  bir söz demək mümkün  deyil. 
Ona  altay,  qaqauz,  qırğız,  tuva,  türkmən  və  şor  dillərində  rast 
gəlmək  olar.  B ə ’zən 
-ım 
və  ya 
-m 
göstəricləri  buraxılır:  uyq., 
alay., özb., 
olay  'mən ki alım '.
Birinci  şəxs  cəmin  ən  adi  göstəricisi  -/£  affiksidir: 
qazax, 
alaybk  'bəlkə alaq'
.
  Elə  formalar  var  ki,  ondan  əvvəl 
mənşəyi  mə’lum  olmayan 
-al 
elementi  gəlir 
(-ay 
göstəricisi 
əvəzinə): alt. və qırğ. 
al-al-ıl$.
Bo’zən  1-ci  şəxs  cəm  üçün  1-ci  şəxs  təkin 
-ım 
affiksindən  istifadə olunur:  türk  və  qaq. 
alalım  'alaq'
.
  Bir sıra 
türk  dillərində  bu  funksiyada 
-ar//-or 
cəmlik  göstəricisindən 
istifadə  edilir:  tuv. 
alınar, 
xak. 
alanar, 
türkm. 
alalın  'alaydıq'. 
Bundan  başqa  özbəkcə 
ölaylbk 
'alaydıq' 
kimi  qarışıq 
tipindən istifadə olunur.
267

---