N. Z. Haciyeva

Qeyd  edildiyi  kimi,  qrammatik  nisbətdə  bu  cür  sintaktik 
vahidlər  arasında  predikativlik  yoxdur  və  bunların  arasındakı 
qrammatik  münasibətlər  türk dillərində  mövcud  olan  yanaşma 
uzlaşma, idarə kimi sintaktik əlaqə tipləri ilə  ifadə olunur.
Tə'yini söz birləşmələri
1.  Baş üzv- isim, tabeli üzv- say.
Tabeli üzvün ifadə üsullarına baxaq.
1.  Miqdar sayları:  azərb. 
beş qız,
  alt. 
e k i tü n ' ik i g e cə   ', 
başq. 
ö s   ё у   'ü ç   e v ',   Ш Л ы ь к   a ° w b l'q ır x   k ə n d ',
  türk, 
e lli 
g e m i'ə lli  g ə m i'
  və  s.  Leksik  fərqlərin  olmasından  asılı 
olmayaraq bütün  türk  dillərində  say  sistemi  eynidir,  buna  görə 
də  bu  tip  birləşməni  ulu  dil  epoxasına  aid  etməyə  tam  əsas 
vardır.
"Miqdar  sayı+isim"  tə'yini  söz  birləşməsi  tiplərində 
tərəflər  arasına  aydınlaşdırıcı  sözlər,  məsələn,  numerativlər 
daxil  etmək  olar,  məs.  azərb. 
b ir  parça  çörək.
  Bütün  türk 
dillərində  bu  tip  əmələ  gəlmələrin  modeli  eyni  olur.  Bu,  əsas 
verir  ki,  bu  modeli  də  ulu  türkcədən  gələn  sayaq.  Müasir  türk 
dillərində  konkret  numerativlər  böyük  müxtəliflikləri  ilə 
fərqlənir.
a)  numerativ+-//£  affıksi;  qırğ. 
tort  jild ik   soğuş 
' d ö rd illik  m ü h a rib ə ',
  tat. 
y ş   y e ş lə k   % bz'üçyaşlı  q ız ',
  özb. 
y e ttiуь11ьк  m ə k k ə b   'y e d d iillik  m ə k tə b
 ' və s.
b) 
numerativ+-///r 
affıksi; 
qazax, 
tört-bes 
ü yli 
a w b l' dörd-beş e v li a u l'.
-lık,  -lik
  sözdüzəldici  affıksinin  iştirakı  ilə  düzələn 
yuxanda  baxılmış  "say+numerativ+isim"  formasında  söz 
birləşmə  modeli,  şübhəsiz  ki,  ümumtürk  xarakteri  daşıyır  və 
ulu türk başlanğıcına aid edilə bilər.
2.  Sıra  sayları:  azərb. 
ik in c i yer,
  başq. 
birinsi у ь I '  birinci 
i l ',
 tuv. 
birqi te v e ' b irin ci d ə fə
 \  çuv. 
ik k im iş u y ıx ' ik in c i ay 
yakut. 
tördüs a t' dördüncü a t
 ’.
326
Türk  dillərində  sıra  saylarının  ifadə  üsullarının  bu 
arxemodeli  uyğun  gəlmədiyindən,  "sıra  sayı+isim"  modelini 
ulu dil üçün ümumi şəkildə mümkün saymaq olar.
3. 
Qeyri-müəyyən miqdar saylan:  tat. 
b ir n iç ə a d ım   'b ir  
neçə addım   ',
 özb. 
b ir n eçe k ü n ' b ir n e ç ə  g ü n   '
  və s.
Qeyri-müəyyən  miqdarın  ifadə  üsulları  öz  müxtəlifliyi 
ilə fərqlənirsə də, bu modelə türk dillərində müntəzəm təsadüf 
olunur və ola bilsin ki, ulu dil mərhələsinə qədər gedir.
II.  Baş üzv- isim, tabeli üzv- əvəzlik.
Tabeli üzvün ifadə üsullanna baxaq.
1. 
Yiyəlik  əvəzliyi:  tat. 
a ° п ьп  a ° ta sb ' onun  a ta s ı',
  q.- 
qalp. 
m in in  atbm   'm ə n im  atım
  \   noq. 
о п ь п   s ö z  i '  onun sö zü  ', 
türkm. 
m en in   iş im 'm ə n im   i ş im ',
  alt. 
о п ьп  b iç iq i' onun 
m ə k tu b u '
  və s.
Bu  tip  söz  birləşməsinin  geniş  yayılması,  onun  ulu  dil 
dövrünə,  daha  doğrusu,  ulu  dilin  mövcudluğunun  son 
mərhələsinə  aid  olmasını  göstərir.  Görünür,  yiyəlik  halın 
yaranmasına  qədər  azərb. 
b izim   a t1
  və  ya  yakut  dilində 
m in  
a t'm ə n im  atım   '
 tipli modellər mövcud olmuşdur.
2.  İşarə  əvəzliyi:  qazax, 
osb  ı b z 'b u   q a z ',
  özb. 
oşa  k ü k i'b u  
gün
 \  çuv. 
k u  t i l ' b u y e r  ',
 türk, 
b u  y o l,
 azərb. 
bu g e c ə
 və s.
Bu tip  söz birləşmələrini  ulu  dil  dövrünə aid etmək  olar. 
Əgər  bu  tipli  söz  birləşmələrinin  isim  tərəfi  dəyişkən  olursa, 
asılı  üzv  tərəfi  yekrən  qalır,  yə'ni  işarə  əvəzliyi  saxlanır.  Türk 
dillərində  işarə  əvəzliyi  sistemi  predmetin  danışandan  3 
dərəcədə  uzaqlığına  əsaslanır: 
bu  'y a x ı n ',  bu  'd a h a   uzaq, 
lakin görünən  '
  və 
o  '  daha ço x uzaq olan,  artıq g ü lü n m ə y ə n
 ’.
3. 
Tə'yini  əvəzlik:  xak. 
p r a y 'b ü tü n ',
  çuv. 
xam ,
  türk. 
bütün,
  tuv. 
tödü
  və  s.  Bu  tip  modellərin  kifayət  dərəcədə 
yayılmış  olması  onun  ulu  dil  başlanğıcına  getməsi  hipotezini 
irəli sürməyə haqq verir.
1 Müəllif, görünür,  bizim  formasında m səsinə uyub diqqətsizlik edir,  -im 
şəkilçisini  mənsubiyyət sayır, halbuki yiyəlik hal  şokilçisidir-T.II.
327

---

III.  Baş üzv- isim, tabeli üzv- sifət.
Tabeli üzvün ifadə üsullarına baxaq.
1.  Sadə  keyfiyyət  sifətləri  (formal  göstəricisiz):  azərb. 
m a v i g ö y,
 tat. 
a ° к a ° t 'a ğ  a t ',
 qazax, 
k ö k  örm an ’y a şıl m e şə   ', 
şor. 
a:r 
ş a n a ff'a ğ ır 
x i z ə k ',
 
alt. 
d 'a ş 
u lu s’ g ə n c lik ' 
(h ərfəm "g ən c xalq"),
  çuv. 
xura  laja  ’ qara a t '
  və  s.  Bu  modelə 
bütün türk dillərində rast gəlinir.
Tə'yini 
söz  birləşməsinin  "keyfiyyət  sifəti+isim" 
modelində  tərəflərin  arasına 
b ir
 sözünü  daxil  etmək  olar,  bu 
halda  nəzərə  çarpdırma  mə'nası  bildirilir.  Məs.,  özb. 
u zu n   b ir 
m a ktu b   'u z u n   b ir  m ə k tu b '.
  Bu  cür  sözbirleşməsi  tipinin 
ümumtürk  dövründə  eynən  belə  və  ya  əsas  tərəflərinin 
düzülüşünün  fərqli  olması  barədə 
əlimizdə  heç  bir  sübut 
yoxdur.  Ancaq  bu  faktdır  ki,  ulu  türk  dilində  sözün 
"tə’yiıı+tə'yinolunan" düzülüş qanunu mövcud olmuşdur.
2. Nisbi  sifətlər (morfoloji göstəriciləri  ile)
a) 
-lı:ğH -li:ğ'
 şəkilçili nisbi  sifətli tə'yin  söz birləşməsi.  - 
//^şəkilçili tə’yini  söz birləşməsi  tipi  tuva,  xakas,  şor və tofalar 
dillərində  saxlanıbdır:  tuv. 
ta.ralığ  ş ö l’ ta x ıl  z ə m is i',
  xak. 
nanm ırlığ k ü n ’ y a ğ ışlı g ü n
 \  şor. 
kanattığ ku ş  'qanadlı quş  '
 və 
s.  Sifətin bu affıksi  həmçinin qədim türk yazılı  abidələrində öz 
əksini  tapmışdır.  Bu,  ola  bilsin  ki,  ulu  türk  dili  səviyyəsinə 
qədər getsin.  Onun əsasında birgə halm 
-Iı:ğU-liğ
'affıksi  durur.
b)  -// şəkilçisi  olan  nisbi  sifətli  tə'yini  söz  birləşmələri 
(onun  fonetik  variantları 
-dı,  -tı,  -ııı...)
  müxtəlif  xarakterli 
əlamətləri  ifadə  edir:  mövcudluq,  malik  olma,  ehtimal  və  s.  Bu 
model  olduqca geniş  yayılmışdır:  azərb. 
tə ra v ə tli yarpaqlar,
  q.- 
qalp. 
baxbtlb 
se m y a b ız  'b iz im   x o şb ə x t  a ilə m iz ',
  türkm. 
oğlanlı  ö y 'o ğ la n lı  e v ',
  çuv. 
çap/ь   ş iv   'm ö h tə şə m   ç a y ',
  tat. 
fa m lb   tu fra k 'q u m lu   to rp a q ',
  alt. 
s u d u la r   ' yaş(sulu)  q a r', 
özb. 
k ü çlü  ö t'g ü c lü  a
t
türk, 
sakallı ih tiy a r' saqqalı qoca ',
 q.- 
balk. 
b ilim li a d a m ' b ilik li adam  '
  və s.
-lığH-liğ
'-dən 
-İ
1
İ/-Iİ
 nisbi  sifət  affiksinin  əmələ  gəlməsi 
üçün  aralıq  mərhələdə 
-lık
 və 
-lik
 şəkilçisi  işlənmişdir:  qazax.
328
aybldbk  s o v e t'a u l  s o v e ti',
  türkm. 
o tlu k  m eydan  'o tlu   ç ö l', 
tat. 
k ü n ü k  a °г ь к   'g ü n d ə lik  a zu q ə '
  və  s.  Daha sonralar 
-кЦ-к 
sonluğu  atılmışdır.  Tipik 
-lı,  -li
  affiksi  o  türk  dillərində 
səciyyəvidir  ki,  onlarda 
к
  sonluğunun  atılması  müşahidə 
olunur, müq. türk, 
"san ” sarık< sarığ-Am
.
Ulu  türk  dilində 
-lığ
 və 
-lık
 affiksinin  yaranması  bu  tip 
söz birləşməsinin qədimliyini  sübut edir.
c) 
-s ız
 şəkilçisi  olan  nisbi  sifətli  tə'yini  söz  birləşməsi 
əsas  sözdə  ında  ifadə  olunan  mə'nanı  yoxluğunu  bildirir:  qırğ. 
sansız  m ü lk   'sa y sız-h e sa b sız  d ö v lə t',
  çuv. 
v b y zb r  laja 
'g ü c sü z   a t ',
  özb. 
sa va d sız  a d a m 'sa v a d sız  adam   ',
  tat. 
su sb z 
d a la 'su su z ç ö l '
  və  s.  Model  ümumtürk  xarakterlidir, 
-sızjj-siz 
affiksli sifət ulu dil  vəziyyətinə qədər gedə bilər.
d)  müəyyən yerə və vaxta aidliyi ifadə edən 
- k i
şəkilçili 
nisbi  sifətin  iştirakı  ilə  düzələn  tə'yini  söz  birləşməsində 
adətən  affiks  yerlik  halın  formasına  əlavə  olunur:  başq. 
bm dağbutbndar'buradakı  y e r lə r ',
  tat. 
d in q izd əq i  utraw lar 
' d ə n izd ə k i a d a la r',
  azərb. 
bağdakı  ev,
  türk, 
dolaptaki kitaplar 
və s.
Model ümumtürk xarakteri daşıyır.
Bilavasitə  sözün  kökünə  birləşən 
-k i
  affiksli  nisbi 
sifətlər 
mövcuddur, 
müq. 
tat. 
y a  ° z ğ b '  у  azda к ı ',
k ışk b ' q ış d a k ı'.  -kıjj-ki
  affiksi  hər  hansı  ayırıcı,  diqqətə 
çatdırıcı  hissəcikdə  əmələ  gəlir.  Bununla  onun  artikl  mə'nası 
aydınlaşdırılır,  müq.tat 
avbldağı  k o lx o z   'h ə m in   k ə n d d ə  
yerləşən  k o lx o z
'.  Affiksin  geniş yayılması  bu tipli  sifətin  artıq 
ulu türk dilində mövcudluğunu təsdiqləyir.
Baxdığımız  modellərin  asılı  torəfi 
-çan,  -çak,  -kaç 
affiksli  sifətlə  və  ya  sifətin  azaltma  dərəcəsi  ilə  ifadə  oluna 
bilər.  Bütün bu affiksləri  ulu türk dili qatına aid etmək olar.
IV.  Baş üzv- isim, tabeli  üzv-  fe'li  sifət.
Tabeli  üzvün  ifadə olunma üsullarına baxaq.
1. 
-капЦ-ğan
  şəkilçili  fe'li  sifət.  Bu  modelə  altay,  tatar, 
qazax,  qaraqalpak,  qaraim,  qaraçay-bolqar,  noqay,  özbək,
329

---