N. Z. Haciyeva

təkin  mənsubiyyət  affiksi  ilə  işlənir:  tat. 
a w ü   x u j'a lığ ı' k ə n d  
t ə s ə r r ü f a t ı
türk, 
d e n iz alı-sı
 və s.
Konstruksiyanın  birinci  üzvü  tə'yin  olunanın  qeyri- 
müəyyən cinsi mə'nada hansı kateqoriyaya  aid olduğunu  ifadə 
edir:  məs.  tat. 
ş ə h ə r   Ьакщавь  'ş ə h ə r   b a ğ ı
1  o  deməkdir  ki, 
ümumiyyətlə, bütün şəhərlər üçün tipik olan belə bağ var.
Mənsubiyyətin  və  ya  hər  hansı  kateqoriyaya  aidliyin 
ifadəsi  II  növ  izafetin  qeyri-adi  semantik  tutumunu  müəyyən 
etmiş, onu "nisbi sifət+isim”  söz birləşmələrinə və yiyəlik hallı 
söz birləşmələrinə yaxınlaşdırmışdır.  II  növ izafet hələ ulu türk 
dilində mövcud olmuşdur.
Ayrı-ayrı  türk  dillərində  II  növ  izafetin  istifadə 
olunmasının  özəllikləri  var.  Yakut  dilində  o  əsas  e'tibarilə 
aidiyyət  münasibətini  ifadə  edir;  qumuq  dilində  I  və  II  növ 
izafetlər  arasında  mə'na  həddi  qoymaq  çətin  olur.  Qumuq 
dilində I növ izafet daha tipikdir, çuvaş  dilində isə  11  növ izafet 
geniş yayılmışdır.
Konstruksiyanın  birinci  üzvü  qüvvətli  adyektivləşməyə 
mə'ruz  qaldıqda  türk  dillərində  I  növ  izafetin  II  növ  izafetə 
keçmə  prosesi  müşahidə  olunur;  müq.  qazax, 
a y  ja tb lt' a y 
işığ ı  \
 tat. 
k u rş i a w b l' qonşu k ə n d '
  və s.
Ш növ izafet
III 
növ  izafet  başqa  tip  izofetlərdən  formal  əlamətlərinə 
görə  onunla  fərqlənir  ki,  burada  konstruksiyanın  birinci  üzvü 
yiyəlik halın affiksi  ilə işlənir, müq. türk, 
babam ın evi.
Yiyəlik  halın  inkişafı  ilə  əlaqədar  əmələ  gələn  III  növ 
izafet I və II  ilə  müqayisədə aidiyyət münasibətinin daha dəqiq 
göstərilməsinə xidmət edir.
Qaqauz  və  çuvaş  dillərində,  həmçinin qədim  türk dilləri 
abidələrində  yiyəlik  konstruksiyaları  olsa  da,  II  və  III  növ 
izafetlər  arasındakı  fərq  Türkiyə  türkcəsindəki  qədər  mə'na 
kəsb  etmir.  Yiyəlik  halın  izafet  forması  onlarda  nisbətən  az
334
istifadə  olunur.  Qaqauz  dilində  o,  əksərən  II  növ  izafetin 
bildirdiyi  mə'nanı  daşıyır.  Çuvaş  dilində  ən  çox  II  növ  izafet 
işlənir.
Görünür,  omonimlikdən  qaçmaq  üçün  sonralar  III  növ 
izafet törəyir-  ilkin mərhələdə  II  növ  izafet iki  mə'na bildirirdi: 
1) müəyyən, 2) qeyri-müəyyən  mənsubiyyət ifadə  edirdi, müq. 
azərb. 
padşah q ı z ı
1)  "Hər lıansı padşahın qızı"; 2)  "müəyyən 
padşahın  qızı".  Sonralar  mə'nam  parçalanması  baş  verdi:  1) 
padşah  q ızı
  "qeyri-müəyyən  padşahın  qızı"; 
2 )  padşahın  qızı 
"müəyyən padşahın qızı".
Fe'Ii söz birləşmələri
Fe'li  söz  birləşmələrinin  özəlliyi  bundadır  ki,  onlar 
hərəkətin  obyektini  və  şəraitini  bildirməklə,  həm  də 
potensiyasına  görə  cümlə  ola  bilər,  belə  ki,  fe'l  hərəkətin 
qrammatik  subyektini  özündə  əks  etdirir,  müq.  azərb. 
bel 
gətirin,
  yə'ni  formal  cəhətdən  hər  bir  fe'li  söz  birləşməsi 
mübtodası  atılmış  cümlədir.  Lakin  fe'li  söz  birləşmələrində 
cümlədən fərqli olaraq hərəkət predikativlikdən məhrumdur vo 
birloşmədəki  subyekt  hərəkətin  subyekti  deyildir.  Quruluş 
baxımından  fe'li  söz birləşmələri  ismi  birləşmələrdən  fərqlənir 
və  bu  prinsip  üzrə  yaranır:  baş  üzv  və  asılı,  müəyyən  sintaksi 
münasibətdə olan tabeli  üzv.
Baş üzv-  fe'l, asılı  üzv- ad.
Asılı üzvün  ifadə olunma üsullarına baxaq.
1. 
Ad  qeyri-müəyyən  tə'sirlik  halda:  azərb. 
burada  k iş i 
kostyum ları  vo p la ş  tikiıiər;
 tat. 
j ’ir  so rd in i' torpaq  şum ladım
 \  
çuvaş. 
radio  tb ib s in c   xıbarzem   kontsertsem   iş/c tp ir' R adio  ilo 
konsertlərə, y e n i xəb ərlərə qulaq a sm q
 '.
Qeyri-müəyyən  tə'sirlik  hallı  fe’li  söz  birləşmələrinin 
modeli  ulu türk dilinin dövrünə gedə  bilər.
2.  Ad müəyyən  tə'sirlik halda.

---

Tə'sirlik  halın 
-
1
Ц-
1
,  -u//-ü
  göstəriciləri  var.  Bu  modelə 
türk dillərinin cənub arealında rast gəlinir.
Tə'sirlik  halda 
-1
 sonluğu  olan  fe'li  söz  birləşmələri  ulu 
türk dili mərhələsindən başlana bilər.  Bu göstəricinin ən qədim 
qalığı  bütün  türk  dillərində  geniş  yayılmış  şəxs  əvzliyinin  -/ 
tə  'sirlik  h a l
  affiksidir,  müq.qazax. 
m en i  mascara  k b ld b n ' sən  
m ə n i  biabır  etd in
 
türkm. 
m en   s 'e n i  s'ö yyərd im   'm ə n   s ə n i 
sevird im
Türk dillərində əmələ gəlməsi hər yerdə eyni  olmayan  - 
m
 tə'sirlik hal variantına rast gəlinir.
İki  saitin  yanaşı  işlənməsini  aradan  qaldırmaq  üçün  bir 
sıra  hallarda,  necə  deyərlər, 
n
  samiti  arada  hasar  çəkir:  azərb. 
bu  balam  g ö r ü r ə m ',
  alt. 
k ö p   arağını  üçpe  'A ra ğ ı  ço x  iç m ə  \  
qazax. 
A n n a n ı oyattb  '  A n n a n ı o y a td ı
'.
Bir  çox  qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  mənsubiyyət 
affıksindən  sonra  tə'sirlik  hal 
-n
 göstəricisini  qəbul  edir:  başq. 
J ə p il şanıların m a
0
 у  la y   '  C əlil x iz ə y in i sürtür \
 qırğ. 
k ız  başın 
kö tü rd ü   ' q ız  başını qaldırdı  \
Bu  tipli  aralıq 
-n
  qədim  türk  yazılı  abidələrində  də 
özünü göstərir.
Qıpçaq  dillərində  rast  gəldiyimiz 
-nı
  tə'sirlik  hal 
variantını 
aralıq 
xarakterli 
-n
  və 
-nı
  göstəricisindən 
fərqləndirmək  lazımdır,  müq.tat. 
M in   bu  кьгпь  k ü rd im 'M ə n  
bu  q ızı  gördüm   \
  Hesab  etmək  olar  ki,  bu  variant  əvəzliyin 
əsasının yenidən  qurulması nəticəsində  əmələ gəlib.  1-ci  və  2- 
ci  şəxs  əvəzliklərinin  təki  tə'sirlik  hal  formasında 
m ən i,  sən i 
əsasının  dağılması nəticəsində 
-11
 elementli  affıksə  köçürülmüş 
və  tə'sirlik  halın  yeni 
-nı
  şəkilçisi  isimlərə  birləşməyə 
başlamışdır.
Zonalar  üzrə  məhdud  yayılması  göstərir  ki, 
-nı
  yönlük 
hallı  fe'li söz birləşmələri modeli  ulu türk dilindən gələ bilməz.
3. 
Ad  yerlik  halda:  türk. 
İstam bulda  işliyoruın,
  tat. 
Ka °zanda  tbram   '  K azanda  yaşayıram   \
  qırğ. 
b iz  şa:rda 
tu ıa b ız" b iz  şəh ə rd ə  ya şa yırıq
 ’ və s.
336
Model bütün türk dillərində yayılmışdır.
Ulu türk dilində 
-da
 şəkilçili  hal  2  mə'na  verir:  1) yerlik; 
2)predmetdən və ya predmetin içindən hərəkət.  Sonralar xüsusi 
çıxışlıq  hal  yarandıqda 
-da
  affıksi  ancaq  yerlik  məzmununda 
ixtisaslaşır.
4.  Ad  çıxışlıq  halda:  tat. 
aw bldan  k ild im   'k ə n d d ə n  
g əld im
 V  qırğ. 
a l  uyden  ç ık tı' o  evd ən   ç ıxd ı
 \   azərb. 
qardaşımdan m ə k tu b  aldım
 və  s.  Görünür, 
-dan
 şəkilçili çıxışlıq 
hal ulu türk dilinin  sonrakı  dövrlərində əmələ gəlib.
5.  Ad  yönlük  halda. 
Burada  2  hadisəyə  baxmaq 
məqsədəuyğundur.  (1) 
-a,  -ya
  şəkilçili  yönlük  hal.  Bu  model 
hər  şeydən  əvvəl  hərəkətin  istiqamətini,  həmçinin  vasitəli, 
dolayı  obyektə  yönəlməni  ifadə  edir,  müq.azərb. 
b iz   burada 
g ə m iyə   otururuq,  -a
  şəkilçili  yönlük  hal  oğuz  dillərində 
yayılmışdır.
(2) 
-İfa
  şəkilçili  yönlük  hal.  Bu  model  qıpçaq  dillərinə, 
habelə  Sibir  türk  dillərinə  məxsusdur,  müq.  tat. 
urmaıığa 
b a ra m 'm eşo yə  g e d ir ə m '.
  Görünür,  bu  iki  forma  ulu  türk 
dilində  mövcud  olmuşdur, 
-a
  samitli  yönlük  hal  tarixən  daha 
qədimdir, 
-İfa
  şəkilçili 
yönlük 
hal 
nisbətən 
sonralar 
yaranmışdır.
Əgər  ulu  türk  dilinin  yayılmasının  ilk  vəziyyətindən 
çıxış  etsək,  onda  demək  olar  ki,  fe'li  söz  birləşmələri  atributiv 
söz  birləşmələri  kimi  çox  dəyişikliyə  mə'ruz  qalmayıb,  çünki 
ulu  dilin  qədim  dövrdəki  hal  sistemi  müasir  türk  dillərində 
əsasən  saxlanılmışdır.  Türk  dillərində  yalnız  qədim  lokal 
hallarla  işlənmiş  fe'li  birləşmələr  itmişdir.  Bu  birləşmələrdən 
yalnız məhdud izlər qalmışdır.
Sadə cümlələr tarixi aspektdə
Hər  hansı  tipoloji  quruluşlu  dildə-istər  aqlütinativ,  istər 
flektiv,  istər  analitik  quruluşda  olsun,  sadə  cümlə  iki  əsas
_  337

---