N. Z. Haciyeva

Burada  sorbəst,  lakin  məntiqi  baxımdan  bir-birinə  bağlı  iki 
cümlə  qurmaq  olardı. 
"Ya  znayu".  "On  rabotal  na  U rate" 
' M ə n   b ilirəm
 ’.  '  
O,  Uralda  işlə m işd ir
 ’  və  ya  türk  dili  üçün 
məqbul  sayılmayan  konstruksiya  yaratmaq  olardı: 
“Ya  on  na  
Urale  rabotal  z n a y u "
  (hərfən: 
"M ən  o,  Uralda  işləm işd ir 
bilirəm ").
  Buna görə türk dillərində ad məzmunlu fc'li  sifətdən 
düzələn  genişlənmiş  tamamlıq  yaradılması  yolu  ilə  potensial 
halda  (yaradılmaq  imkanı)  olan  budaq  cümlə  udulur,  müq.tat. 
M in   а ° п ь п   Uralda  işleq en in   b iləm   'M ə n   onun  Uralda 
işlə d iy in i  b ilirə m
 
müq.həmçinin  türkm. 
Kahalarının  yanm a 
q itçeklerin i 
eşidip, 
çaqalar 
qatı 
şatlandılar 
'  Uşaqlar 
valideynlərinin  y a n m a   g e d ə c ə k lə rin i  eşid ib   ço x  sevin d ilər 
şor. 
O l e:de p o lp a rğ a n n a rm  p is  radioba p ilip  aldıbıs  '  Onun e lə 
olm asını  b ir radiodan  b ild ik
 ’[Dırenkova,  1941,  səh.291].  Rus 
tipli 
"Koqda  so ln tse za şlo ,  p r işe l d o m o y"  '  Gün  batanda
, 
m ən  
e v ə   g ə ld im
'  bağlayıcılı  budaq  cümlənin  əmələ  gəlməsinin 
səbələri var. Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir türk dillərindəki 
fe'li  bağlama  tərkibli  bir  sıra  cümlələr  vaxtilə  fe’li  bağlama 
tərkibli  olmamışdır,  məs.  tat. 
B iz  у  u l  buyitşa  ba° rğanda,  z u r  
ş ə h ə r k ü rin d i  '  B iz  y o l boyu g ed ərkən ,  b ö y ü k  şəh ə r g ö rü n d ü
'. 
Vaxtilə  bu  cümlə  hərfən  belə  mə'na  bildirmişdir: 
B iz  y o l ilə  
g ed ən  zam an b ö y ü k  ş ə h ə r  göründü.
Beləliklə,  bir  cümlədə  bir-birinə  bağlı  iki  hadisənin 
ifadə olunma problemi  türk dillərinin tarixi  sintaksisi üçün əsas 
hadisədir.
Türk dillərində budaq cümlə problemi
Türk  dillərində  budaq  cümlənin  mövcudluğu  məsələsi 
bu  günə  qədər  mübahisəlidir.  Müqayisəli-tarixi  tədqiqatlarda 
ən  böyük  çətinlik  fe'li  sifət,  fe’li  bağlama,  ad-  fe'l 
konstruksiyaları,  onlarda  mübtədanın  qrammatik  cəhətdən 
aşkar ifadəsilə bağlıdır.  Türkoloji  ədəbiyyatda ikinci  əmrdir ki, 
bu müəmmalı  sintaktik kateqoriyanın mübahisələri  davam  edir.
346
Türk  dilçiliyinin  ayn-ayrı  sahələri  inkişaf  etsə  də,  sualın 
aktuallığı  itməmişdir:  bu  mübahisəli  konstruksiyalar  nə 
deməkdir-budaq cümlə və ya cümlənin genişlənmiş üzvləridir? 
Bu  suala  müxtəlif cavablar  müxtəlif  baxışlar  yaratmışdır.  Bir 
qrup  türkoloqlar  bütün  fe'li  sifətlərə,  fe'li  bağlamalara  və  ad 
konstruksiyalarına  budaq  cümlə  kimi  baxır.  Türk  budaq 
cümləsinin  təbiətinə  sırf məntiqi  nəzərlə  yaxınlaşan  bu  baxış 
çox 
uzun  ən’ənələrə  malikdir.  Türkoloji  ədəbiyyatda  bu 
söhbəti  ilk  dəfə  M.A.Kazımbəy  irəli  sürmüş,  sonralar  isə
V.Qordlevskinin,  A.K.Borovkovun,  Ç.Validinin  və əksər xarici 
türkoloqların əsərlərində  öz əksini  tapmışdır.  Bununla  tam  əks 
mövqedə  duran  başqa qrup türkoloqlar  bu  fikirdədirlər  ki,  fe'li 
sifət,  fe'li  bağlama  və  ad-  fe'l  konstruksiyaları  sadə  cümlənin 
daxili  tərkib  hissələri  sayılmalıdır,  çünki  budaq  cümlənin,  hər 
bir  cümlə  kimi,  xəbəri  şəxs  bildirən  fe'llə  (verbum  finitum) 
ifadə olunmalıdır.
İndiki zamanda o baxış üstünlük təşkil edir ki, mübtədası 
olan konstruksiyalar (tərkiblər) budaq cümlə sayılır.
İlk  dəfə  olaraq,  türkoloji  ədəbiyyatda  fe’li  sifət,  fe'li 
bağlama  və  ad-  fe'l  konstruksiyaların  xüsusi  sintaktik 
koteqoriya  kimi  ayıran  J.Deni  olmuşdur.  Onun  sələfləri  belə 
törəmələri  diqqətdən kənar qoymuş  və ya ən yaxşı  halda onları 
ikinci dərəcəli əlamətlərlə adlandırmışlar.
Belə  tabe  konstruksiyaları  J.Deni  kvazicümlə  (yalançı 
cümlə)  termini  ilə  adlandırmışdır;  bunlar şəxssiz  fe'llorlə-  fe'li 
sifət,  məsdər  və  sairlə  formalaşır.  O  qeyd  edir  ki,  məsələn, 
fransız  dilinin  sintaksisi  analitikdirsə,  belə  şəxssiz  formaların 
işlənməsi  nəticəsində  türk  dillərinin  sintaksisi  sintetikdir 
[Deny,  1921,  s.860j.  Bu  ifadənin  nəticəsi  olaraq  sonralar 
"analitik"  və  "sintetik"  mürəkkəb  cümlə  terminlərindən 
türkoloji ədəbiyyatda geniş istifadə olunmağa başlanmışdır.
Fe'li  sifət  və  fe'li  bağlama  konstruksiyalarının  budaq 
cümlə  sayılması  məsələsi  sovet türkoloqları  arasında geniş  əks- 
səda  verdi.  N.K.Dmitriyev  təsdiq  edir  ki,  türk  dillərində
347

---

potensial  baş  və  potensial  budaq  cümlənin  zahiri  əlaqəsi  fe'li 
sifətlə ifadə  olunur-  fe'li  sifət potensial budaq cümlənin xəbəri 
olur [Dmitriyev,  1948, s.247, 252].
Baş cümlənin subyektindən fərqli olaraq potensial budaq 
cümlənin  müstəqil  subyekti  olmasından  A.P.Potseluyevski  də 
danışır [Poç eluyevski,  1843, s.66].
V.M.Nasilov  şəxssiz  konstruksiyam  öz  mübtədası  ilə 
birlikdə  mürəkkəb  cümlədə  tabeli  kompleksin  predikativ 
komponenti  adlandırır [Nasilov,  1966,  s.66].
J.Deni,  N.K.Dmitriyev  və  A.P.Potseluyevskinin  ardınca 
S.A.Sokolov 
fe'li 
sifət, 
fe'li 
bağlama 
və 
fe'l-ad 
konstruksiyalarını  öz  mübtədası  ilə  ara  mövqe  tutan  xüsusi 
sintaktik kateqoriya kimi  ayırmağı mümkün  sayır.  Bir tərəfdən 
onları  fe'lin  şəxs  forması  ilə  ifadə  olunan  budaq  cümlənin 
"klassik"  forması  ilə  eyniləşdirmək  olmaz.  Digər  tərəfdən, 
onlar  subyekti  olmayan  və  cümlənin  adi  üzvü  kimi  çıxış  edən 
adi  fe'li  sifət,  fe'li  bağlama  və  başqa  tərkiblərdən  prinsipial 
şəkildə  fərqlənirlər  [Sokolov,  1966,  s. 177-178].  J.Deninin 
ardınca 
M.F.Zəkiyev 
fe’li 
sifət 
və 
fe'li 
bağlama 
konstruksiyalarını  sintetik  budaq  cümlə  adlandırır  [Zəkiyev, 
1963, s.215].
E.A.Qrunina 
budaq  cümlənin  müəyyənləşməsində 
faktorlardan 
birini  xəbərlə  mübtəda  arasında  korrelativ 
əlaqənin  (qarşılıqlı  asılılığın)  olmasında  görür  [Qrunina,  1961, 
s. 137-139].
Türk  dillərində  budaq  cümlənin  tə'yin  olunmasında  bu 
cür fikir ayrılıqlarını  nə  ilə  izah etmək  olar? Bunların müəyyən 
səbəbləri  var.  Bunu  hər  şeydən  əvvəl,  budaq  cümlənin  nəzəri 
əsaslarının  z əif işlənməsi  ilə  izah  etmək  olar.  Digər əsas  qüsur 
bu  problemə  tarixi  yanaşmanın  olmamasıdır.  Türk  dillərində 
budaq  cümlə  məsələsini  həll  etmək  üçün  fe'li  sifət  və  fe'li 
bağlama konstruksiyalarını  budaq cümlə adlandırmaqdan əvvəl 
aydınlaşdırmaq  gərəkdir ki,  budaq  cümlələrin  olmaması  nə  ilə 
bağlıdır.
348
Türk  dillərinin  bütün  inkişaf dövrlərində  türk  sintaksisi 
üçün  səciyyəvi  olmuşdur  ki,  heç  bir  vasitə  olmadan  sadə 
cümlələr 
bir-birinə 
yanaşsın. 
Yaxınlaşma 
sintaktik 
münasibətlərin  ifadə  üsulunun  ən  qədimidir.  Mürəkkəb 
cümlənin tarixi  inkişafının  ilk dövrlərində, görünür, sadə cümlə 
mütləq üstünlük təşkil etmişdir.  Mə'lum türk yazılı  abidələrinin 
ilk  nümunələrində,  eləcə  də  ayrı-ayrı  türk  dillərinin  daha 
sonrakı dövrlərə aid abidələrində sadə cümlələr, necə deyərlər, 
sapa düzülmüş kimidir- bu cümlələrin arasında yalnız tabesizlik 
yox, həm də tabelilik münasibətləri mövcuddur.
Zəncirvari  cümlələrin  müəyyən  sırasında bir-birini  əvəz 
edən  zaman  ardıcıllığı  qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dili  üçün 
səciyyəvidir, məs.  orx.-yen. 
İn im   K ü l  Tiqin k ə r ç ə k  b o ltı;  özim  
sa i intim ,  kö rü r  k ö zim   k ö rm ə z  təq,  b ilir  b iliq im   b ilm ə z   təq  
boltı,  özim   s a i in tim   'M ə n im   k iç ik   qardaşım   K ü l  Taqin  vəfa t 
etdi,  m ən   isə kəd ərlən d im ; g ö rən  g ö zlərim  g ö rm ə z oldu,  bilən 
ağlım  b ilm ə z oldu,  özüm  isə  yasa batdım
 1 [Malov,  1951, s.43].
Uzun  zəncirvari  sadə  cümlələr  monqol  və  qırğız 
abidələrində  də  asanlıqla  müşahidə  olunur,  müq.  V11-V11I 
əsrlər  Ongin  abidəsi: 
К ат и к   balıkka  təqdim ,  kunladım ,  altım , 
sü si  k ə lti  'M ə n   ço x  şəh ərlərə  hü cu m   etdim
, 
tutdum ,  onun 
ordusu  g ə ld i
 ’  (MPMK,9);  folklor  janrında  da  yaxşı  saxlanır, 
müq.  qazax. 
A y  jü red i,  j b l  jü rcd i,  talay je r d i  aralaydi
 (KE,5) 
' A y  keçir,  il keçir,  o,  b ir ço x xalqları  və ö lk ə lə ri d o la n ır
1 və s.
Yanaşma çərçivəsində  sadalama  intonasiyası  hər  şeydən 
əvvəl  tabesizlik  münasibətində  ifadə  olunur.  Eyni  zamanda  baş 
verən  və  ya  bir-birinin  ardınca  gələn  hərəkətlər  adətən  bu 
şəkildə 
verilir. 
Sadə 
cümlələrin 
yanaşması 
yolu 
ilə 
aydınlaşdırım  əlaqə  verilə  bilər:  özb.  Ordan 
üç  k ü n   ö tib d i 
pödşöxnin 
köııja 
öğlb 
tiiş 
köribdi, 
tü şid ə  b ir parça  b u lu t  ü zilib  
köyniqə  tü şib d i
 (UXE,4) 
'B e lə lik lə ,  üç g ü n  g ə lib  keçd i,  şalım  
kiçik  oğlu  y u x u   gördii:  yu xu d a   b ir  parça  b u lu d   qopub  onun 
sinəsinə düşübdür \
349

---