N. Z. Haciyeva

müq.azərb. 
S ə n  
is tə y ə n  
ş e y   dükanda  yoxdur;
  türkm. 
Ç anyarm  aydan sö zlerin e q o şu lya n p   '  Ç anyarm  d ed iyi sözlərə, 
q o şu lu ra m
'.
-dik şəkilçiü fe'li sifət konstruksiyası
Oğuz  qrupu  dillərində  geniş  yayılmış 
-dılf
 şəkilçili  fe'li 
sifət 
transformaları 
geniş 
yayılmışdır, 
sintaktik 
xüsusiyyətlərinə görə bu, qıpçaq  dillərindəki 
-ğan
 şəkilçili  feli 
sifətə uyğun gəlir, 
-d ılf
 şəkilçili  feli sifətdən genişlənmiş tə'yin 
yarana  bilər:  türkm. 
O ğ u z  i l i   kö çin   ç ə k ib   y ü rü m əzd ik  y o l 
barmu,  ö yin   tu tu b   o ltu rm a d ık  y ü rə n   barm u?' O ğuz  elinin 
kö çü n ü   ç ə k ib  y ü rü m ə d iy i y o l  varmı,  e v   tikib   oturm adığı yu rt 
v a r m ı? '(K
R,164).
-dılf
  şəkilçisinin  mənsubiyyət  affiksi  ilə  işlənən  fe'li 
sifət  transformaları  daha  çox  işlənir-  bu  halda  mənsubiyyət 
affıksləri  hərəkətin  subyektini  bildirir  ve  eyni  zamanda 
cümlənin  əsas  hissəsi  ilə  əlaqə yaradır,  müq.türk. 
O  rüyada  da 
yeg a n e g ö d ü y ü  ş e y   V ıkonun y ü zü y d ü
 (NV,  193). 
-d ik
 şəkilçili 
fe'li  sifətdən yaranan  ad genişlənmiş tə'yinə çevrilə bilər, müq. 
türk. 
Y a kla ştı(ğ )ım ı  duyunca  başını  ka ld ırd ı
  (Kononov,  1956, 
s.442). 
-d ılf
  forması  ilə  ifadə  olunmuş  hərəkətin  subyekti  də 
transformasiyaya  mə'ruz  qala  bilər,  müq.türk. 
A k d en izin  pırıl- 
p ır ıl ışıld a d ı(ğ )ın ı görüyorlardı
 (NV, 255).
Fe'li  sifətdən  törəyən 
-d ılf
  şəkilçili  ad  yerlik  halda 
adətən  hərəkətin  zaman  münasibətini  bildirir,  müq.türk. 
Tren 
g e ld ik te   b iz   o n u   g ö rd ü k.
  Çıxışlıq  halda  o,  hərəkətin  zaman, 
həmçinin  səbəb,  nəticə,  müqayisə  və  obyektə  münasibətlərini 
ifadə edə bilər.
Fe'li  sifətdən 
-d ılf
 şəkilçisi  ilə  törəyən  ad da qoşmalarla 
işlənə  bilər  (vasitəli  hal  formalarında).  Bu  konstruksiyalar  hər 
şeydən  əvvəl  zaman  münasibətləri  ifadə  edir,  müq.türk. 
M ühakem e b ittikten  sonra k ızla rm ya n m a  g ittim
 (ASİ,  136).
358
Yakut  dilində  öz  quruluşuna  görə 
-d ik
  şəkilçili  fe'li 
sifətin  sintaktik  konstruksiyasına  tamamilə  uyğun  gələn 
-tax 
şəkilçili sifətdən yaranan ad transforması geniş yayılmışdır.
Fe'li  sifətdən 
-dık/l-dik
  şəkilçisi  ilə  düzələn  ad  öz 
mənşəyini  fe'ldən  yaranmış  nəticə  mə'nalı  sifətdən  alır-  bu, 
sonralar  substantivləşməyə  qabil  olan 
-dik/j-dik
  şəkilçili  fe'li 
sifətə  çevrilə  bilərdi.  O  hələ  ulu  türk  ümumiliyi  dövründə 
mövcud  olmuşdur.  Daha  sonralar  o  qıpçaq  dillərində  qcyri- 
məhsuldar  olmuş  və  arxa  plana  keçmişdir.  Əksinə,  oğuz 
dillərində  bu  fe'li  sifətdən  əmələ  gələn  ad  müəyyən  dövrdə 
çox  məhsuldar olmuşdur.  O,  geniş  surətdə  fe'li  sifət rolunda  da 
işlənmişdir.
Sadə  cümlə  dairəsində 
-d ik
  obyekt  konstruksiyası  da 
formalaşdırır- bu  halda müvafiq  hal  şəkilçiləri qəbul edir:  türk. 
O nu  n a sıl  sevd ig im i  anlattım
  (ASI,63);  qoşmalar  və  köməkçi 
sözlərlə 
əlaqədə  zərflik  konstruksiyaları  əmələ  gətirir. 
Əlbəttə,  bunun 
-ğan
  şəkilçili  fe'li  sifət  transformaları  ilə 
müqayisədə fəaliyyət dairəsi xeyli  məhduddur.
Beləliklə, 
artıq 
-dıtfU-dik
 
şəkilçili 
fe'li 
sifətin 
çərçivəsində transformalar üçün material mövcud olmuşdur.
Daha  sonrakı  dövrlərdə 
-m ış
 şəkilçili  fe'li  sifət  bir  sıra 
məqamlarda, 
-dılf
 şəkilçili  fe'li sifəti  sıxışdırmışdır.
-m ış
 şəkilçili fe’li sifət konstruksiyası
-m ış
 şəkilçili  fe'li  sifətlə  formalaşan  asılı  transformalara 
rast  gəlinir;  keçmiş  zaman  planında  bu, 
-d ılf  -ğan
 şəkilçili  fe'li 
sifətin funksiyasına uyğun gəlir.
-m ış
 şəkilçili  fe'li  sifət genişlənmiş  tə'yin  əmələ  gətirir: 
azərb. 
Bayram   ilan  vurm uş adam lar k im i y erin d ə n  sıçradı
 (MS, 
89).
Lakin  "ki"  bağlayıcısmın  dilə  daxil  edilməsi  ilə 
bağlayıcılı  budaq  cümlənin  inkişafı  nəticəsində 
-m ış
  şəkilçili 
fe'li  sifətdən  əmələ  gələn  adın  genişlənmiş  tamamlıq  kimi
359

---

işlənməsi 
məhdudlaşmışdır. 
Yakut 
dilində 
bu 
cür 
konstruksiyalara rast gəlmək adi haldır.
Vasitəli  hallarda 
-m ış
  şəkilçili  fe'li  sifət  əmələ  gələn 
adlar  obyekt,  zaman,  səbəb-nəticə  və  s.  kimi  müxtəlif 
münasibətlər verə bilir.
-N b
 
şəkilçili fe’li sifət konstruksiyaları
Bu  konstruksiyaya  ancaq  çuvaş  dilində  rast  gəlinir. 
Çuvaş  dilində  asılı  transformaların  əmələ  gəlməsində  -ль 
şəkilçili  fe'li  sifətin  rolu  qıpçaq  dillərindəki 
-ğan
  şəkilçili  fe'li 
sifətə uyğundur, müq. 
A tte  b s'ta p u ra n n in e a n n e p iln i ikken
 (Ll, 
43) 
'A n a ,  sə n  d em ə,  atam n harada ya şa d ığ ım  bilirm iş
-a ç a k
 şəkilçili gələcək zaman fe'li sifətinin 
konstruksiyaları
-A ca q
 şəkilçili  fe'li  sifət genişlənmiş tə'yini yarada bilir, 
müq.tat. 
B izn in  kaharm annar baraşak şeh er уьгак,  tü ğ ii id i in d i 
(RB,  70) 
'B iz im   qəhrəm anların  g e d ə c ə y i  şəh ər  in d i  uzaqda 
d e y i l d i r
türk. 
Salon  dohnuştu,  iy n e   atacak y e r  y o k tu
  (ASI, 
133).
-açak
 şəkilçili  fe'li  sifətdən  əmələ  gələn  adm  iştirakilə 
genişlənmiş  tamamlıq  əmələ  gələ  bilər,  müq.tat. 
Unbş 
k.a °zanaşağbnnb 
a °ldan 
ü k  
sizə m
 
(KS, 
162)' 
Sənin
m ü v ə ffə q iy y ə t  qazanacağını 
ə v v ə lid ə n  
b i l i r ə m
türkm. 
O n ço n   o l ö z  e tçe q in i ö z i b ile r (S Ş ,
  10) 
'S o n ra   o  ö z  ed əcəyin i 
ö zü  b ilə r \
-açalf
  şəkilçili  fe'li  sifətdən  əmələ  gələn  ad  vasitəli 
hallarda da ola bilər və bağlayıcılarla,  köməkçi sözlərlə  birləşə 
bilər.
Yuxanda adları  çəkiliş  və  türk dillərində tez-tez  istifadə 
olunan  konstruksiyalarla  yanaşı,  az  aktiv  və  nadir  hallarda 
istifadə  olunan  konstruksiyalara  da  rast  gəlmək  olur, 
sonunculara 
-m a
  şəkilçisi  ilə  fe'ldən  əmələ  gələn  ad 
konstruksiyasını  aid  etmək  olar,  bu,  genişlənmiş  tamamlıq
360
yarada  bilər,  müq.azərb. 
O nlar  S o lm a zın   y o x   olm asını  tələb  
ed irlər {ÇE,
  13).
Fe'ldən 
-m a
  ilə  düzələn  ad  çıxışlıq  halında  işlənərkən 
hərəkətin  zaman  münasibətini  ifadə  edən  transforma  əmələ 
gətirir, müq.türk. 
Gün batm adan g ö m ü lm e siic a b  eder
 (TN, 25).
Fe'ldən 
-т ак
  şəkilçisi  ilə  düzələn  ad  genişlənmiş 
tamamlığm  yaranmasında  iştirak  edə  bilər.  Vasitəli  hallarda  o, 
səbəb-məqsəd münasibətləri  ifadə edir.
-аЦ-t,  -r
 indiki  zaman  şəkilçili  fe'li  sifət  də  genişlənmiş 
tə'yin  və  tamamlıq 
yarada  bilər,  ancaq  bu,  müasir  türk 
dillərində çox az işlənir.
Bağlayıcılı  mürəkkəb cümlələr və onların  inkişaf
tarixi
Əvvəlki  fəsillərdə  dəfələrlə  qeyd  olunmuşdur  ki,  türk 
dillərinin  qrammatik  quruluşunun  spesifikliyi  ilə  əlaqədar 
bağlayıcıların  iştirakı  ilə  budaq  cümlə  əmələ  gələ  bilməz. 
Transforma  deyilən  və  ya  budaq  cümlələrin  fe'li  sifət  və  fe'li 
bağlama  əvəzediciləri  sayılan  konstruksiyaların  yaranması 
bununla  izah  olunur.  Bununla  belə  zaman  keçdikcə  flektiv 
dillərdəki kimi türk dillərində də analoji budaq cümlələr əmələ 
gəlmişdir.  Bunun  səbəbi  nədir?  Qeyd  edildiyi  kimi,  əgər tabcli 
transformaların 
inkişafı 
türk 
dillərinin 
quruluşunun 
xüsusiyyətinə  cavab  verirdisə,  onda  nə  üçün  türk  dillərində 
bağlayıcı  və  bağlayıcılı  cümlələr  meydana  gəlmişdir?  Burada 
iki  səbəb  ola  bilər.  Əgər  gücləndirici  hissəciklər  mə'lum 
dərəcədə  bağlayıcmm  funsksiyasmı  daşıyırsa,  demək,  türk 
dillərinin quruluşunda bağlayıcılı mürəkkəb cümlələrin  inkişafı 
üçün şəraitin əsası qoyulmuş olur.  Hissəciklər sistemi xronoloji 
olaraq  ulu  türkcənin  ilkin  mərhələsinə  qədər  gedir  ki,  bu  da 
yanaşma  üsulunu  müdafiə  edir.  Müasir  türk  dillərinin, 
abidələrinin  və  onların  dialektlərinin  materialları  əyani  olaraq 
göstərir  ki,  onların  sintaktik  quruluşunda  hissəciklərin  rolu  nə
361

---