indikatoru baş cümlənin fe'l forması olur. Əgər şərt realdırsa,
onda baş cümlədə fe'lin xəbər şəklinin zaman formalarından
biri onun göstəricisi kimi çıxış edir. İrreal vəziyyətdə isə
güman olunan hərəkət yenə
-sa
şəkilçili qədim optativ (arzu)
formasında işlənir. Baş cümlədə irreal hərəkətin göstəricisi
olaraq lazım forması və ya keçmiş zamanlı gələcək forması
çıxış edə bilər.
Run daş yazılarında, sonralar uyğur abidələrində, nadir
hallarda isə ərəb yazılarında
-sa r
formasına rast gəlinir,
-sar
şəkilçili optativ formasının köməyi ilə düzələn şərt dövründə
də zaman formalarının işlənmə nisbəti müşahidə olunur.
-san
şəkilçili optativ -formasının bazasında çuvaş dilində
şərt dövrü yaranır:
a) real hal:
F a rb z' ene sudatsan, tbşm an sism e p u ld a ra t'
(Aİ, 34)
' Ə g ə r çıraqlar yanarsa, d ü şm ən g ö rə bilər
’.
b) irreal hal:
E b i Vbqbtra in stid u d a virenm e q in i bulzan,
x a li in d i v ire n z'e duxrib
b u lb ttb m 'Ə g ə r m ən vaxtında
instituta d a x l o lsa yd ım , onu çoxdan b itirə rd im
' [Mat.qr. 1957,
s. 207].
* * *
Türk dillərinin sintaktik quruluşunun müqayisəli- tarixi
analizi onun aşağıdakı inkişaf meyllərini qeyd etməyə imkan
v e rir.
Tə'yini söz birləşmələrindən məhsuldar şəkildə bu tiplər
inkişaf edir: "say+isim", "əvəzlik+isim"- bu modellərin konkret
ifadələrində formal göstəriciləri olmur. "Formal göstəricili asılı
üzv+isim" modeli ayrı-ayrı dillərdə qeyri-bərabər inkişaf edir.
"İsim+lı+isim" söz birləşmə tipi yüksək işlənmə tezliyinə
malikdir. Vaxt getdikcə tə'yini söz birləşmələrinin bir sıra
konkret modelləri işlənmə dairəsini daraldır, yaxud qeyri-
məhsuldar olur. Bu cür modellərə
-lığ
şəkilçili sifətdən
-ık, -
dik, -ar, -ır
şəkilçili qədim fe'ldən düzələn sifətdən ibarət
370
tə'yini söz birləşmələrini aid etmək olar. Bir sıra dillərdə
"yiyəlik əvəzliyi+isim" tipli tə'yini söz birləşmələrində
mənsubiyyət şəkilçisinin yiyəlik hal forması ilə əvəzlənmə
meyli müşahidə olunur.
Ulu türk ümumiliyinin ilk dövrlərində mövcud olan II
növ izafət inkişaf prosesində öz semantik işlənmə dairəsini
böyütmüşdür
-arxaik
mənsubiyyət
mə'nasmdan
cins
kateqoriyası mə'nasına doğru inkişaf getmişdir. Ad hissəsi
idarə olunan fe'li söz birləşmələrinin modelləri hal tərtibatı
baxımından çox sabitdir. Təbiidir ki, bə'zi qədim məkani
hallarla işlənən birləşmələr itmişdir, çünki bu hallar
işlənməkdən dayanmış və dil sistemindən çıxmışdır.
Beləliklə, istər ismi, istər fe'li söz birləşmələrinin
inkişafı üçün məzmun cəhətinin qorunması səciyyəvidir-
"sifət+isim", "isim+fe'l" və s.
İndiki zaman formalı köməkçi fe'llə ifadə olunan ismi
sadə cümlənin modeli, yəqin ki, ulu türk epoxasında mövcud
olmuşdur. Zaman keçdikcə indiki zaman köməkçi fe'li onun
inkişaf etməkdə olan qrammatik köməkçi fe'l analoqları ilə
sıxışdırılıb sıradan çıxarılmışdır.
Fe'li cümlənin keçmişinə doğru müqayisəli-tarixi təhlil
müəyyənləşdirir ki, bütün mümkün tarixi dəyişikliklər, hər
şeydən əvvəl, əsas-aparıcı üzvlə -fe’li xəbərlə bağlı olmuşdur.
Türk ümumiliyinin xronoloji daha ilkin dövrləri ümumi
formaların kəmiyyətcə nisbətən məhdudluğu ilə səciyyələnir
(-a//-ə
şəkilçili indiki-gələcək zaman,
-агЦ-ır
şəkilçili indiki-
gələcək,
-dı
şəkilçili keçmiş zaman və qeyri-müəyyən
imperfakt-bitməmiş keçmiş zaman). Tüık dilləri tarixinin
sonrakı inkişaf dövrü fe’li cümlələrin artması ilə xarakterizə
olunur.
Türk dillərində mürəkkəb cümlənin tarixi inkişafını üç
mərhələyə bölmək olar: 1) sadə cümlənin mütləq üstünlüyü; 2)
qeyri-mükəmməl transforma örnəkləri kimi tabeli transfor-
maların izlərinin meydana çıxması; tarixən müəyyənləşməmiş
371
keçid
konstruksiyalarının
rəngarəngliyi;
3)
tabeli
transformalann
tə şk ili-d ü zə lm ə si
—bu, iki cümlənin yanaşma
yolu ilə birləşməsi ilə üzə
ç ıx ır
və onun başlanğıc impulsu
tarixi inkişafın ilk dövrlərinə gedir. Xronoloji baxımdan
mürəkkəb cümlənin inkişaf prosesi ilə başlanan transforma
prosesi yazılı nitqin inkişafı ilə bağlıdır.
Tabeli transformalann inkişafı ilə paralel şəkildə
bağlayıcılı tabeli mürəkkəb cümlə tipi meydana gəlir. Bu,
təsadüfi baş verəmişdir- artıq türk dilləri tarixinin lap
dərinliklərində bağlayıcılı mürəkkəb cümlənin inkişafı üçün
şərait yaradılmışdı.
Türk
dillərinin
sintaktik quruluşunun
inkişafında
tabelilik münasibətlərinin hər iki yolunun- transformasiyanın
və bağlayıcı üsulunun birləşməsi halları müşahidə olunur.
Bununla da cümlə quruluşunun rəngarəng qarışıq tipləri
törəyir. Türk dillərində hibridləşmə mürəkkəb cümlənin
sintaktik qurluşunun üçüncü inkişaf yoludur. Əgər bağlayıcı
üsulu transformasiya üsulunun hər hansı bir çatışmazlığını
aradan götürməyə cəhd edirsə, ümumilikdə hibridləşmə bir
üsul kimi sintaktik əlaqələrin təkmilləşməsinə xidmət edir.
37 2
Ədəbiyyat
Алпаев, 1 9 6 0 - Аппаев A .M , Д и ал екты б ал кар ско го язы ка в
их о тн о ш ен ии к б ал кар ско м у л и тер ату р н о м у
языку. Нальчик, 1 9 6 0 .
А ш м ар и н , 1 8 9 8 - А ш м арин Н .И . М атериал ы для
исслед ования ч уваш ско го язы ка. К а за н ь .
1 8 9 8 .
Б аскаков, 1 9 4 0 - Б аскаков Н .А . Н о га й с ки й язы к и его
диалекты . Г р ам м а ти ка , тексты , словарь. М .-
Л ., 1940.
Б аскаков, 1 9 5 2 - Б аскаков Н .А . К а р а ка л п а кс ки й язык. М .,
1952.
Б аскаков, 1 9 7 5 - Баскаков Н .А . И с то р и ко - ти п о л о ги ч еская
хар а кте р и с ти ка структуры тю р кски х язы ков.
С лов ао со четан ия и п р е д л о ж е н и е . М ., 1 9 7 5 .
Бирю кович, 1 9 8 1 - Бирю кович Р .М . М орф ол огия чулы м ско-
тю р кско го язы ка. С аратов , 1981.
Б огородицкий, 1 9 5 3 - Б о го р о д и ц ки й В.А. В в ед ен и е в
та та р с к о е я зы ко зн а н и е в связи с д р у ги м и
тю р ски м и язы кам и. К аза нь , 1 9 5 3 .
Гадж иева, 1 9 7 3 - Гад ж и ева Н .З . О сновны е пути р азви ти я
си нта кс и ч е кс о й структуры тю р кски х язы ков.
М ., 1973.
Гадж иева, 1 9 7 5 - Г ад ж и ева Н .З . П роблем ы тю р кско й
ареал ьной л и н гв и с ти ки . М ., 1 9 7 5 .
Гадж иева,
1979- Г
ад ж и ева Н .З . Тю ркоязы чны е ареалы
К а в ка за . М ., 1 9 7 9 .
Г р .а з е р б .я з .,1 9 7 1 - Гр ам м атика а з е р б а й д ж а н с к о го язы ка.
Баку, 1971.
Г р .к .-б а л к .я з ., 1 9 7 6 - Гр а м м а ти ка ка р а ч а е в о - б а л к а р с к о го
язы ка. Нальчик, 1 9 7 6 .
Г р .р усск.я з., 1 9 6 0 - Гр ам м а ти ка р у с с ко го язы ка, т. II.
С и ж а к с и с . ч.1. М ., 1 9 6 0 .
Гр. туркм . я з., 1 9 7 0 - Гр ам м а ти ка ту р км е н с ко го язы ка. 4 .I.
А ш хабад, 1 9 7 0 .
Гр. хак. яз., -Г р а м м а ти ка х а ка с с к о го языка. М ., 1 9 7 5 .
Грунина, 1 9 6 1 - Грунина З.А . Н еко то р ы е вопросы
сл о ж н о по д чи н енн о го п р ед л о ж ен ия в
со в р ем ен но м у з б е к с к о м л и тер атур но м
я зы ке- И сс л ед о в ан ия по сравнител ьной
373
Dostları ilə paylaş: |