Nabiyeva dilnozaning gistologiya va embirdologiya

Urug‘lanish.
Urug‘lanish onalik va otalik jinsiy hujayralari (gametalar)ning qo`shilishidir. Natijada zigota (yunon. zeuqnynai-birikmoq) hosil bo`ladi va undan yangi organizm taraqqiy qiladi. Urug` suyuqligi urg`ochi hayvon jinsiy yo`llarga kiritilgan (urug`lanish)dan so`ng spermiylar tuxum hujayrasiga yaqinlashadi va maxsus fermentlar yordamida follikulyar hujayralarni birlashtirib turuvchi mukopolisa-xaridlarni parchalab nurli toj deyiluvchi ikkilamchi pardani yemira boshlaydi. Buning uchun ma`lum miqdordagi urug` hujayralari talab qilinadi va sun`iy urug`lantirishda spermani haddan tashqari suyultirib yuborish yaramaydi. Keyin spermiylar tuxum hujayraning yaltiroq pardasi ichiga kiradi va nihoyat boshchasi bilan sariq (vitellin) pardaga tegib, uning dumchasi harakatdan to`xtaydi. Tuxum hujayra va spermiy o`zaro murakkab ta`sir ko`rsatib, spermiy tuxum hujayra ichiga kiritiladi (17-rasm). Vitellin parda qalinlashib, otalanish pardasiga aylanadi va tuxumga boshqa seprmiylarning kirishiga to`sqinlik qiladi. Sariq moddasi kam tuxum hujayralar otalanganda tuxum ichiga bir spermiy kiritiladi va bunday otalanish monospermiya deyiladi. Sariq moddaga boy tuxumlar otalanganda tuxum hujayra ichiga bir necha spermiy kirishi (polispermiya) kuzatiladi. Polispermiyada ham zigota o`zagining shakllanishida faqat bir spermiy ishtirok qiladi, qolganlari esa yordamchi ahamiyatga ega. Otalanish yuz berganda spermiyning boshcha va bo`yinchasi tuxum hujayra ichiga kiritilib, qolgan qismlari tashqarida qoladi va ahamiyati yo`q. Spermiy tuxum hujayra ichiga kiritilishi bilan tuxumning yetilishi tugallanadi. Spermiyning ichkariga kiritilgan boshchasi shishib otalik pronukleusiga aylanadi. Yetilgan tuxum hujayraning o`zagi esa onalik pronukleusini hosil qiladi, Ikkala pronukleus ham zigotaning markaziga qarab siljiydi. (6-rasm).
Otalanish onalik va otalik jinsiy hujayralari (gametalar)ning qo`shilishidir. Natijada zigota (yunon. zeuqnynai-birikmoq) hosil bo`ladi va undan yangi organizm taraqqiy qiladi. Urug` suyuqligi urg`ochi hayvon jinsiy yo`llarga kiritilgan (urug`lanish)dan so`ng spermiylar tuxum hujayrasiga yaqinlashadi va maxsus fermentlar yordamida follikulyar hujayralarni birlashtirib turuvchi mukopolisa-xaridlarni parchalab nurli toj deyiluvchi ikkilamchi pardani yemira boshlaydi.

Buning uchun ma`lum miqdordagi urug` hujayralari talab qilinadi va sun`iy urug`lantirishda spermani haddan tashqari suyultirib yuborish yaramaydi. Keyin spermiylar tuxum hujayraning yaltiroq pardasi ichiga kiradi va nihoyat boshchasi bilan sariq (vitellin) pardaga tegib, uning dumchasi harakatdan to`xtaydi. Tuxum hujayra va spermiy o`zaro murakkab ta`sir ko`rsatib, spermiy tuxum hujayra ichiga kiritiladi. Vitellin parda qalinlashib, otalanish pardasiga aylanadi va tuxumga boshqa seprmiylarning kirishiga to`sqinlik qiladi. Sariq moddasi kam tuxum hujayralar otalanganda tuxum ichiga bir spermiy kiritiladi va bunday otalanish monospermiya deyiladi. Sariq moddaga boy tuxumlar otalanganda tuxum hujayra ichiga bir necha spermiy kirishi (polispermiya) kuzatiladi. Polispermiyada ham zigota o`zagining shakllanishida faqat bir spermiy ishtirok qiladi, qolganlari esa yordamchi ahamiyatga ega. Otalanish yuz berganda spermiyning boshcha va bo`yinchasi tuxum hujayra ichiga kiritilib, qolgan qismlari tashqarida qoladi va ahamiyati yo`q. Spermiy tuxum hujayra ichiga kiritilishi bilan tuxumning yetilishi tugallanadi. Spermiyning ichkariga kiritilgan boshchasi shishib otalik pronukleusiga aylanadi. Yetilgan tuxum hujayraning o`zagi esa onalik pronukleusini hosil qiladi, Ikkala pronukleus ham zigotaning markaziga qarab siljiydi. Spermiy tomonidan kiritilgan sentrosoma ishtirokida mitoz duki hosil bo`ladi. Ikki pronukleusning umumlashib, sinkarion hosil qilishi organizmlarga xos diploid to`plamga ega o`zakning tiklanishiga olib keladi. Pronukleuslarning qobig`i erib ketadi, tuxum hujayra va spermiy xromosomalari ekvatorial plastinka shaklida joylashib, embrional taraqqiyotning navbatdagi bosqichi - maydalanish boshlanadi.

YUksak darajada tuzilgan barcha xayvon va usimliklar jin-siy yul bilan kupayadi. Jinsiy kupayishda tuxum va urur xu-jayralar ishtirok etadi. Bu esa uz navbatida ururlanish yoki otalanishdan boshlanadi. Ururlanishdan oldin urchish jarayoni sodir buladi. Urchish ikkita jinsning, ya’ni erkak va urrochi individlarning uzaro kushilishi xisoblanadi. Ikki xil jin-siy xujayralarning - spermatozoid va tuxum xujayralarning uzaro kushilishi ururlanish yoki otalanish deb ataladi. Ba’zan urchishdan ururlanishgacha ancha vakt utishi mumkin. Ma-salan, kurshapalaklarda urchish kuzda sodir buladi. Spermato-zoidlar urrochi individning tuxum yullarida saklanib, baxor-da kulay sharoit kelishi bilan ururlanish sodir buladi. L. Almatov kishda rorlardan urchigan bir necha kurshapalaklarni olib kelgan. Issik va kulay sharoitda saklanganda ularda kishda xam urug‘lanish sodir bulganligini kuzatgan. Urug‘lanish nati-jasida zigota xosil buladi. Zigota grekcha zigotos - kushilgan degan ma’noni bildiradi. Zigota xam bitta xujayradan iborat, ammo u somatik va jinsiy xujayralardan sifat jixatdan fark kilib, unda ota-ona belgilari buladi. Erkak individlar sper­matozoid ishlab chikarishi, ya’ni spermatozoid va u bilan bir-galikda suyuklik ishlab chikarish jarayoni eyyakulyasiya deyila-di. Bu xodisa xam juda murakkab jarayon xisoblanadi. Jinsiy xujayralar etilgandan keyin otalanish jarayoni sodir bulma-sa, ular tezda xalok buladi. SHuning uchun ururlanish mumkin kadar tezrok sodir bulishi kerak. Ururlanish kaerda sodir bulishiga karab ikki xilda buladi:

1.Tashki ururlanish. Bunda jinsiy xujayralar tashki muxitda - suvda, tuprok oralarida va boshka joylarda uzaro kushi-ladi, ya’ni urrochi (samka) tuxum kuyadi, erkak (samets) esa uni ururlantiradi. Bu xodisa erkak va urrochi individlar uzaro yakin masofaga kelganda sodir buladi, ya’ni ular jinsiy xu-jayrani suvga yoki boshka joyga chikarishini bir-biriga xid yoki boshka kimyoviy moddalar orkali xabar beradi. Bu jarayon-ga xulk-atvorlar xam ta’sir etadi. Bunday ururlanish suvda yashaydigan xayvonlarda, baliklarda, amfibiyalarda uchraydi.
2.Ichki ururlanish. Bunda jinsiy xujayralar ona organiz-mining jinsiy organlarida uzaro kushiladi. Erkak jinsiyxujayralarini tashkariga kuyishi mumkin. Urrochilari esa uni
uzining jinsiy teshiklariga kiritib oladi. Masalan, xasharotlarning ba’zilarida shu xolatni uchratish mumkin. Bu ta-shki-ichki otalanish deb ataladi. Ba’zilarida erkaklari sper-mani urrochi jinsiy organlariga bevosita kiritib kuyadi. Ma-salan, sut emizuvchilarda shunday buladi. Bu ichki otalanish deb ataladi. Ba’zilarida ichki otalanish bulsa xam, embrion tashki muxitda rivojlanadi. Masalan, kushlarda, repteliyalarda shun-day xolat kuzatiladi. Zuluklarning urchish jarayoni boshka xay-vonlardan fark kiladi. Ular germafrodit bulib, ururlanish ichki buladi. Jarli zuluklar kopulyativ organi orkali sper-matozoidlarini urrochi jinsiy organlariga utkazadi. Balik zulugida esa spermatozoidlarni spermatofora xolida urrochi zuluk terisining ustiga kuyadi. Spermatofora kuyilgan joy-dagi teri yumshaydi va teri orkali spermatozoid tuxum yulla-riga utadi. Zuluklarda bunday urchishni A. O. Kovalevskiy anik-lagan va uni teri orkali urchish deb atagan.
Spermatozoidlarning maxsus parda bilan uralgan kapsula xolati spermatoforalar deb ataladi. Spermatoforalar orka-li urchish xam xar xil buladi. Ba’zi xayvonlarda spermatofo-ralar urrochi jinsiy yuliga kirgizib kuyiladi. Keyin sper-matofora pardasi yorilib, spermatozoidlar tuxum yuliga uta-di.

Ururlanish jarayonining normal utishi uchun spermatozo-idlar jinsiy yullarda ancha masofani xarakatlanib bosib utishi lozim. Jinsiy xujayralarning etilib chikishi bir yil-da mavsumiy, bir, ikki marta, xar oyli, shuningdek, tartibsiz buladi. Spermatozoid shakllangandan keyin jinsiy yullar-dagi sekretlar bilan aralashib, spermani xosil kiladi. Bir marta ajraladigan spermaning xajmi kurshapalaklarda 5 ml, kuchkorlarda 2 ml, yovvoyi chuchkalarda 500 ml buladi. 1 ml sperma tarkibidagi spermatozoidning soni kurshapalakda 2 mln, kuch-korda 2-5 mln, yovvoyi chuchkada 100.000 tagacha buladi. Erkak-larning bir marta ajraladigan spermasining xajmi 3 ml, 1 ml sperma tarkibida 40-50 mln spermatozoid buladi. Odam butun xayoti davomida 340.000.000.000.000 ta spermatozoid ish-lab chikaradi. Odam tuxum xujayrasining diametri 130 mm, eng katta tuxum akulalarning bir turida bulib, uning dia-metri 22 sm, tuyakushda esa 10 sm ni tashkil etadi

Naslsizlik ustida ish olib borgan olimlarning aniklashicha, ururlanish normal utishi uchun jinsiy xujayralar tulik etilgan bulishi kerak. Bundan tashkari, spermatozoidlarning soni yukorida kursatilgan sonda bulishi kerak. CHunki ana shunday kup sondagi spermatozoidlarning juda oz kismi ururlanadigan joygacha, ya’ni tuxum yuligacha etib boradi. Masalan, kuyonlarda 250-500, odamlar-da 700-900 ta spermatozoid tuxum yullarigacha etib boradi.
Ichki ururlanadigan xayvonlarga nisbatan tashki ururla-nish sodir buladigan xayvonlarda spermatozoid kuprok eti-shib chikadi. Bu esa jinsiy xujayralarning uzaro uchrashish imkoniyatini oshiradi.
Ururlanish jarayoni 3 ta ketma-ket boskichdan iborat: 1) ga-metalarning yakinlashishi; 2) tuxum xujayraning faollashuvi; 3) singamiya. Tuban organizmlarda erkaklik va urrochilik jin-siy xujayralar deyarli bir xil kattalikda buladi va ular izogametalar deyiladi. Bu gametalar genetik va sitoplazma tuzilishi jixatdan bir xil buladi. Bunday gametalar kushi-lishi ururlanish emas, balki kopulyasiya deyiladi. Kopulyasiya lotincha kopulyasio - kushilish degan ma’noni bildiradi.