NaġLƏ VƏLĠxanli

58 
 
Xilafətin  bütün  Ģimal  vilayətlərini  əl-Cüddiy  –  (yəni  “Ģimal  ulduzu”nun 
ölkələri;  elmi  ədəbiyyatda  naĢirin  səhvi  ucbatından  əl-Cərbi  iĢlədilib)  adı  ilə 
birləĢdirən  Ġbn  Xordadbeh  bu  bölgəyə  Azərbaycan,  Arran  və  Ərminiyə  ilə  yanaĢı 
Reyi,  Dumavəndi,  Təbəristanı,  Dehistanı,  Gilanı,  eləcə  də  talıĢların,  xəzərlərin, 
alanların, səkləblərin, avarların və b. torpaqlarını da aid edir. Bu bölgünü saxlamıĢ 
IX  əsrin  baĢqa  coğrafiyaĢünas  –  səyyahı  və  tarixçisi  əl-Yəqubi  Azərbaycanı 
Qəzvin,  Qum,  Ġsfahan,  Rey,  Təbəristan,  Curcan,  Sicistan,  Xorasan,  Tibet  və 
Türküstanla  birlikdə  Xilafətin  ġərq  torpaqlarına  aid  edir,  Azərbaycanın  cənub 
hüdudunda  yerləĢən  Zəncanın  və  cənub-qərb  hüdudlarında  yerləĢən  Ərdəbilin 
adlarını çəkir, Azərbaycan Ģəhərləri sırasında Bərzənd və Varsanla birlikdə Bərdəni 
də xatırladır, bu Ģəhəri Yuxarı Azərbaycanın əsas Ģəhəri kimi qeyd edir
*
. 
Onu  da  deməliyik  ki,  o  dövrdə  ġimali  Azərbaycanın  –  Arranın  Yuxarı 
Azərbaycan adlandırılması faktına yalnız  əl-Yəqubidə rastlaĢırıq. X əsrin müxtəlif 
illərində Azərbaycanın torpaqlarında olmuĢ əl-Ġstəxri, Ġbn Havqəl, əl-Müqəddəsi və 
baĢqaları  artıq  köhnə  inzibati  bölgünün  adını  çəkmir,  müxtəlif  gəlmə  və  yerli 
sülalələrin  hakimiyyətləri  altında  olan  Cənubi  Qafqaz  ölkələrini  –  Azərbaycanı, 
Arranı  və  Ermənistanı  “yalnız  bir  məlik  –  hökmdar  idarə  etdiyi”  üçün  “vahid 
ərazidə”  birləĢdirirdilər.  Maraqlı  burasıdır  ki,  əl-Ġstəxri  və  Ġbn  Havqəl  Sacilər  və 
Salarilər  sülaləsinə  mənsub  “Yusif  ibn  Əbu-s-Sacı,  onun  nökəri  Müflini,  Deysəm 
ibn  Sədluyəni,  əs-Salar  adlanan  Mərzban  ibn  Məhəmmədi”  belə  hökmdarlardan 
hesab  edirdilər.  Doğrudan  da,  Azərbaycan  hökmdarları  Sacilər,  daha  sonra  isə 
Salarilər,  hakimiyyətlərinin  qüdrətli  dövründə  qərbdə  erməni  Ģəhərləri  Ani  və 
Dvindən  tutmuĢ  ġərqdə  Xəzər  sahillərinədək,  Ģimalda  Dərbənddən  cənubda 
Zəncanadək torpaqları paytaxtı Ərdəbil olan  vahid dövlətdə birləĢdirə bilmiĢdilər. 
Onlardan  bir  neçə  on  il  sonra  Azərbaycanda  olmuĢ  əl-Müqəddəssi  bu  yerlərin 
hamısını birlikdə “ər-Rihab iqlimi” adlandırmıĢ və bunu belə əsaslandırmıĢdı: “ər-
Rihab  geniĢ  və  səfalı  iqlimdir.  Meyvə  və  [xüsusilə]  üzümü  boldur...  Qiymətlər 
ucuzdur... Biz bu yerləri birləĢdirə biləcək ümumi ad tapa bilmədiyimiz üçün onu 
ər-Rihab adlandırdıq”
*
. 
Lakin  bunla  yanaĢı,  ərəb  müəllifləri  bir  siyasi  və  inzibati  vahiddə 
birləĢdirilən  bu  yerləri  coğrafi  ərazi  baxımından  fərqləndirir,  hər  ölkənin  tarixi 
ərazisini açıqlamağa çalıĢırdılar. Əl-Ġstəxriyə görə Azərbaycan hüdudları “cənubda 
ət-Tarm  dağları  (Ərdəbillə  Zəncan  arasında  dağlıq  ərazi  –  N.  V.)    boyunca 
uzanaraq,  Zəncan  həddinə  çatır,  sonra  Dinavər,  Xulvan  və  ġəhrəzur  dağları 
boyunca Dəclə çayı yaxınlığındakı əraziyə yetiĢir və nəhayət Ərminiyə hüdudlarını 
dövrələyir”.  Arranın  sərhədləri  isə,  yenə  bu  müəllifə  görə,  Ģimalda  Bab  əl-
                                                           
*
  Əl-Yəqubi  əlyazmasının  naĢiri de  Quye  mətnin  məzmununa  varmadan əlyazmadakı  səhvi –  “Bərdə” 
əvəzinə “Marağa” yazılıĢını qəbul etmiĢdir. 
*
  “Ər-Rihab”  terminini  N.  Karaulov  və  K.  Trever  “meĢəli,  üzümlü  yer”  kimi  tərcümə  ediblər. 
Məzmununa  görə,  bu  söz  əslində  “geniĢ  yer”  kimi  açıqlanmalıdır.  “Ġqlim”  isə  burada  “bölgə” 
mənasında iĢlədilir. 

---

59 
 
Əbvabdan  (Dərbənddən)  Tiflisədək,  oradan  isə  ər-Ras  (Araz)  çayı  sahilində 
Naxçıvan  adlı  yerədəkdir
**
.  Yeri  gəlmiĢkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  Sacilər 
sülaləsinin ən görkəmli nümayəndəsi Yusif ibn Əbu-s-Sacın hakimiyyət uğrunda, 
Xilafətdən  təcrid  olunmaq  uğrunda  apardığı  mübarizə  illərində  Azərbaycanda 
olmuĢ  əl-Ġstəxri  (tədqiqatçıların  fikrincə  o,  əsərini  930  –  933-cü  illərdə  tərtib 
etmiĢdir),  ondan  sonra  isə  əl-Ġstəxrinin  xahiĢilə  onun  əsərini  təshih  etmiĢ  Ġbn 
Havqəl,  təmsil  etdikləri  dövlətin  –  Xilafətin  təəssübkeĢi  kimi  Azərbaycan 
torpaqlarını  Xilafətdən  ayırmaq  istəyən  Yusifin  hərəkətlərini  “Allahın  və 
peyğəmbərin iradəsindən kənar” hərəkət kimi qiymətləndirirdilər. Elə buna görə də 
onlar Xilafətin o dövrdə müttəfiqi olan xristian erməni hökmdarı I Smbatı müdafiə 
edir,  913-cü  ildə  Ermənistanı  tutmuĢ  və  döyüĢ  meydanında  I  Smbatı  öldürmüĢ 
müsəlman Yusifi pisləyirdilər. 
Məsələyə  dövrün  tələbi  ilə  bir  qədər  siyasətçi  gözü  ilə  baxmalı  olan  bu 
müəlliflər (bəzi tədqiqatçılar (Dozi, Kraçkovski) Ġbn Havqəli subyektivliyinə görə 
hətta  “Fatimilərin  casusu”  hesab  etmiĢdilər).  Bərdədən  qərbdə  olan  Azərbaycan 
torpaqlarını,  o  cümlədən  indiki  Qarabağ  ərazisini  Ərmimiyəyə  (burada 
Ermənistana)  aid  etsələr  də,  elə  həmin  əsərlərinin  baĢqa  yerlərində  gətirdikləri 
məlumatla  özləri-özlərini  təkzib  etmiĢdilər.  Bu  məlumatlardan  biri  yuxarıda 
haqqında  danıĢdığımız  Arranın  hüdudlarına  dair  olan  hissədirsə,  o  biri  və  daha 
əyanisi Ġbn Havqəlin təqdim etdiyi xəritələrdir. “Ərminiyə, Azərbaycan və Arranın 
Ģəkli” adlandırdığı xəritəsində müəllif Cənubi Qafqazın bu ölkələrinin hüdudlarını 
aĢkar  göstərir,  “Ərminiyə”  sözünü  Xilat  (Van)  gölü  ilə  Araz  çayı  arasında 
yerləĢdirir.  “Xəzər  dənizinin  Ģəkli”  adlandırdığı  baĢqa  xəritəsində  isə  Ġbn  Havqəl 
Dərbənddən Gilanadək bütün sahil boyunda Azərbaycan sözünü yazır
*
. 
Əl-istəxri və Ġbn Havqəlin öz əsərləri ilə təkzib olunan bu məlumat onlardan 
sonra  Azərbaycanda  olmuĢ,  verdiyi  xəbərlərin  obyektivliyi  ilə  fərqlənən  əl-
Müqəddəsinin  əsəri  və  dövrün  real  vəziyyətinin  təhlili  ilə  də  dürüstləĢdirilir.  Əl-
Müqəddəsinin  məlumatına  görə,  ər-Rihab  iqliminin  üçdə  birini  təĢkil  edən  Arran 
Xəzər dənizi ilə sərhəddə axan Araz çayı arasında adaya bənzəyir, əl-Məlik (Kür) 
çayı isə  onu ikiyə  bölür. Yeri gəlmiĢkən, onu da  deyək ki, Kür çayı  Arranı ikiyə 
böldüyü üçün Ġbn Havqəl buranı “iki Arran” adlandırırdı. 
Bərdədən  qərbə  torpaqların  Ərminiyəyə  aid  olmadığını  da  o  dövrün  real 
tarixi  vəziyyəti  də  sübut  edir.  Məlumdur  ki,  Albaniya  VIII  əsrin  ilk  illərində  bir 
dövlət kimi ləğv edilsə də, onun ayrı-ayrı vilayətlərində  yerli knyazların mülk və 
imtityazları hələ də qalmıĢdı. 821-ci ildə Mehranilər sülaləsinin son nümayəndəsi 
III Varaz Tiridat Arsakda öldürülür. Bu, Babəkin və bəzi yerli feodalların Xilafətə 
qarĢı  mübarizə  apardığı  illər  idi.  822-ci  ildə  qədim  alban  Zərmihr  nəslinin 
nümayəndəsi,  Babəklə  əlaqədar  əvvəlki  bölmələrdə  haqqında  danıĢdığımız  ġəki 
                                                           
**
 Əlyazmada bu söz nöqtələrsiz yazılmıĢ, naĢir isə haqlı olaraq onu Naxçıvan kimi oxumuĢdur. 
*
 Bu haqda bax: səh. 131. 

---