Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 100 ~ 
Çarpazlaşma üçün götürülən albinos siçanda albinosluq (aaBB) yəqin 
ki,  resessiv  a  geninin  homoziqot  (aa)  və  tüklərdə  piqmentin  zolaqla 
paylanmasını  təmin  edən  dominant  B  geninin  homoziqot  halda  BB  təsiri 
sayəsində  meydana  gəlmişdir.  Qara  siçan  isə  dominant  rəng  geninin 
homoziqot  halda  (AA)  və  resessiv  genin  homoziqot  halda  (bb)  təsiri 
sayəsində əmələ gəlir (AAbb). F
1 
hibridində (AaBb) hər iki dominant genin 
(A və B) qarşılıqlı təsiri ilə aquti (vəhşi) rəng alınmışdır. F
2
-də A və B geni 
iştirak edən (A – B) bütün fərdlərin 
9
/
16
 hissəsinin rəngi aquti, qara rəng A – 
bb  genotipinə  və  ağ  rəng  isə  aaB  –  və  aabb  genotipinə  malik  siçanlar 
olacaq. B geni genotipdə A geni olmadıqda təsir göstərə bilmir. 
Genlərin  komplementar  təsirində  9:6:1  nisbətində  fenotipik 
parçalanmanın  balqabaq  bitkisi  meyvəsinin  formasının  irsiliyində  də 
görmək olar. Genlərin komplementar təsiri başqa bitki və heyvanlarda da 
baş verir və müxtəlif kombinasiya dəyişkənliklərinə səbəb olur. 
  
Genlərin epistatik təsiri 
 
Qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsirinin  maraqlı formalarından biri də 
epistatik  təsir  adlanır.  Epistatik  təsirdə  qeyri-allel  dominant  genlərin  biri, 
digər  qeyri-allel  dominant  genin  fəaliyyətinin  qarşısını  alır,  üzərini  örtür 
(epistaz). Bu cür genlərə supressor və ya ingibitor genlər deyilir. 
Adi hallarda allel genlərdən birinin digəri üzərində dominantlığı bizə 
yuxarıdakı fəsillərdən məlumdur və bunu ümumi şəkildə belə ifadə etmək 
olar: 
 
 
 
 
 
A>a;  B>b;  C>c. 
Lakin genlərin epistatik təsirində bir-birindən asılı olmayan bir gen o 
biri  gen  üzərində  təsir  göstərir:  A>B  və  ya  B>A  və  i.  a.  Misal  olaraq 
toyuqlarda  lələklərin  rənginin  irsiliyini  göstərmək  olar.  Ağ  leqqorn 
cinsindən  olan  toyuqların  lələkləri  ağ  olur.  Lakin  bu  ağlıq  ayrı-ayrı 
cinslərdə  müxtəlif  genlərin  təsiri  ilə  meydana  gəlmişdir.  Burada  müxtəlif 
qeyri-allel genlər iştirak edir. 
Piqment  (rəng)  verən  geni  C  ilə  işarə  etsək,  piqmentsizliyi  isə  c  ilə 
işarə  etməliyik.  Lakin  genotipdə  C  geni  (rəng  verən)  həmin  genotipdə  J 
geni  olduqda  o,  fəaliyyət  göstərə  bilmir.  Belə  hallarda  lələk  piqmentsiz, 
yəni ağ görünür. Dediyimiz iki ağ lələkli toyuq cinsini çarpazlaşdırsaq (ağ 
leqqorn  CCJJ  x  ccjj  ağ  viandot),  bunlardan  alınan  F
1
-də  CcJj-də  piqment 
verən  C  geni  olduğu  halda  qeyri-allel  J  geni  (supressor,  ingibator)  onun 
qarşısını alır və toyuqların rəngi ağ olur. F
2
 alındıqda 
13
/
16 
hissə ağ və 
3
/
16
 
hissə  isə  rəngli  toyuqlar  əmələ  gəlir.  Pennet  cədvəlini  fenotipik  cəhətdən 

---

 
~ 101 ~ 
analiz  etdikdə  aşağıdakı  nəticələr  alınır.  9C–J–,  3  ccJi  və  1  ccii 
kombinasiyalarının  hamısı  ağ  olmalıdır.  Bu  cür  kombinasiyalar  isə 
13
/
16
 
hissə təşkil edir. Lakin supressor geni J iştirak etməyən kombinasiyalarda 
toyuqların lələkləri rəngli olacaqdır. Bu isə C–ii genotipində yazıla bilər və 
belə fərdlər 
3
/
16 
hissəni təşkil etməlidir. 
Epistaz  və  supressor  genlər    dominant  və  resessiv  xarakter  daşıyıb 
xromosomların  müxtəlif  lokuslarında  yerləşir.  Dominant  tipli  epistazlıq 
atların,  itlərin  rəngində  və  balqabaq  bitkisinin  meyvəsinin  rənginin 
irsiliyində də müəyyən edilmişdir. 
 
Şəkil 31. İki cür genin qarşılıqlı təsiri nəticəsində  toyuqlarda  
rəngin irsiliyi (epistaz). 
I – rəngi yatırdır; i – rəngi yatırtmır;  
C – piqmentin olması; c – piqmentin olmaması. 
 
Resessiv  tipli  epistazlıqda  genotipdə  resessiv  genlərdən  biri 
homoziqot  vəziyyətdə  olduqda  digər  qeyri-allel  dominant  və  ya  resessiv 
genin meydana çıxmasına imkan vermir: aa>B və ya aa>bb. 
Buna  misal,  siçanlarda  qara  və  ağ  rəngin  irsiliyini  göstərmək  olar. 
Yuxarıda  gördük  ki,  qara  və  ağ  siçanları  çarpazlaşdırdıqda  F
1
-də  bütün 
siçanlar aquti rəngli olur. F
2
-də 
9
/
16
 aquti (A–B–), 
3
/
16
 qara (A–bb) və  
4
/
16 
ağ  (aaB– və aabb) olur. Bu hadisəni  aa>B- və aa>bb resessiv epistazlıq 
hesab etməklə də izah etmək olar. Bu zaman aaB və aabb genotiplərin ağ 
rəngli  olması  a  geninin  homoziqot  vəziyyətdə  piqment  paylayan  B  genin 

---

 
~ 102 ~ 
və  qara  rəng  yaradan  b  geninin  fəaliyyətinin  qarşısının  alınmasına  səbəb 
olur. 
Genlərin polimer təsiri 
 
Genlərin  qarşılıqlı  təsiri  formalarından  biri  də  polimeriyadadır. 
Polimeriya  (yunanca  polymeria  –  çox  ölçülük  deməkdir)  eyni  əlamətin 
inkişafını  təmin  edən  müxtəlif  qeyri-allel  genlərin  qarşılıqlı  təsirinə 
deyirlər. 
Bu  hadisə  kəmiyyət  əlamətlərinin  –  heyvanlarda  böyümə  sürəti 
(tempi),  diri  çəki,  toyuqlarda  yumurta  məhsulu,  qaramalda  südün  və  s. 
kimi  çəkilən,  ölçülən  əlamətlərin  irsiliyində  özünü  göstərir.  Burada  rəng, 
forma  və  s.  kimi  keyfiyyət  əlamətlərinin  irsiliyində  olduğu  kimi  alınan 
nəticələri  fenotipik  siniflər  üzrə  ayırmaq  çətindir.  Polimeriyada  eyni 
kəmiyyət  əlamətlərini  qeyri-allel  genlər  idarə  edir.  Lakin  əlamətin  feno- 
tipik üzə çıxma dərəcəsi həmin genlərin orqanizmin genotipində miqdarın- 
dan  asılıdır.  Məs.,  qarğıdalının  endospermində  A  vitamininin  miqdarını 
öyrəndikdə  məlum  olmuşdur  ki,  bu  dominant  genlərin  dozaları  (UUU) 
artdıqca endospermin vitamin tutumu da artır və aksinə, dominant genlərin 
dozası genotipdə azaldıqca (Uuu, Uuu) vitaminin miqdarı da azalır. 
İlk dəfə genlərin polimeriyası Nilsol Ele tərəfindən (1908) təcrübə ilə 
öyrənilmişdir.  
 
Şəkil 32. Buğda toxumunun rənginin irsiliyi (polimeriya) 
 

---