Sezgilarni obyektiv y o ‘nalishi b o ‘yicha Y.N.Sokolov,
O .S .V inogradovlar tekshirish ishlari olib borganlar, ular
sezgilarni passiv ja r a y o n emas, balki vegetativ elem entlar
fiziologik nafas olish tizim ida o ‘zgarishga sabab b o ‘luv-
chilard ir deb tushuntirganlar. lish b u vaqt reflektor o kzga-
rishlarini, y a ’ni s e zg in in g obyektiv k o 'rsa tk ic h i sifatida
ishlashga im k on iy at yaratadi. M a ’lumki, sezgini paydo
q iluvchi h a r bir q o kz g ‘atuvchi, y a ’ni q o kzg‘atgich, ref
l e k t o r j i h a t d a n y u z a g a ke luvchi j a r a y o n l a r n i yu z a g a
c h a q ir a d i, c h u n o n c h i b u la r to m irla rn in g torayishi, teri
galvanik reflektorlarning paydo b o lis h i (teri qarshiligining
o ‘zgarishi), m iyaning elektr faolligining o ‘zgarishi, k o ‘z-
larn in g q o ‘zg‘atgich t o m o n burilishi kabilar. Bularning
b a rc h a s i sezgi j a r a y o n i paydo b o l a y o t g a n d a g i n a ishga
tushadi, shu sababli u la r sezgilarning obyektiv ko ‘rsatkich-
lari sifatida xizmat qila oladi.
T a j r i b a l a r d a n k o ‘r in i b tu rib d ik i, q o lz g ‘a t u v c h i l a r
intensivligi oshgan sari javob reaksiyasi h a m jadallashib
b o r a r ekan. Bu esa sezgilarning intensivligiga asos sifatida
qarashga m uhim negiz hozirlaydi. T o m ir v a elektrofiziologik
r e a k s i y a l a r c h e g a r a l a r d a o d a td a g i q o ‘z g ‘a tu v c h i la r g a
q a ra g a n d a keskinroq b o ‘ladi.
A w a l I.P.Pavlov, keyinroq uning shogirdlari anali-
zatorlarning o ‘zaro bogliqligini konvergensiya asosida tadqiq
qilganlar. P.P.Lazerev esa (1878 — 1942) teri ultrabinafsha
n u rla r bilan nurlanishi natijasida ko‘rish sezuvchaniigining
susayishini aniqlagan. Bu holat a g a rb o s h q a analizatorlarga
quyi ch e g ara d a q o ‘z g ‘a tu v c h iia r t a ’sir ko'rsatishi orqali
h a m b iro n a n a li z a t o r n i n g sezuvchanligini o 'z g a rtirish i
m u m k in , degan u m u m iy xulosa chiqarishga olib keladi.
Y.N .Sokolovning tajribalarida q o ‘zglatuvchiga nisbatan
muvofiqlashuvchi reaksiyaningsusayishi mumkinligi haqida
dalillar t o ‘plangan edi. N e rv sistemasi sezgi a ’zolariga t a ’sir
k o kr s a tg a n d a u l a r n i n g xususiyatlari n a fisroq n a m o y o n
b o l a d i . Bunda nerv modellari tanlab t a ’sir qiluvchi filtr
v azifasini bajaradi. M u a y y a n paytda retse p to rg a t a ’sir
q iluvchi q o ‘zg‘atuvchi ilgari tarkib topgan nerv modeli
bilan m uvofiq k e lm ag an da taxminiy ta ’sirotni hosil qiluvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi
muvofiqlashtirish signallari vujudga kelishi m u m k i n . Va
a k s in c h a , ilgari ta jrib a la rd a q o ‘llanilgan q o ‘z g ‘a tu v c h i
taxm iniy t a ’sirotni y o ‘qotib q o ‘yishi e h tim o li h a m bor.
Chet ellik psixolog va fiziologlar sezgirlikni M en deln ing
q o n u n iy atig a asoslanib nasl bilan b o g l i q h o l d a tadqiq
qilganlar. Speyder t a ’m bilish naslga b o g i i q d e g a n xulosa
chiqaradi va 100 oilada buni sinab ko‘radi. M a ’lum otlarga
q a r a g a n d a , o t a - o n a l a r b ilm a g a n t a ’m n i b o l a l a r i h a m
payqamaganligi n am o y o n b o ‘lgan.
I.P.PavIovning shogirdi P.K .Anoxin o ‘z in in g qirqyillik
faoliyati davom ida org an izm intengrativ faoliyatining nozik
m e x a n iz m la rin i o ‘rgang an . M u a llif o ‘z in i n g b ir q a to r
asarlarida funksional sistema nazariyasi m o h iy a tin i bayon
qiladi, ya’ni o rg an izm d a faoliyat sistemasi m av jud b o ‘lib,
u yopiq takrorlanuvchi fiziologik siklik tu z ilm a d a n iborat.
Muallifning fikricha, o rg an izm n ing fu nk sional sistemasi
organizm xatti-harakati reaksiyalarining fiziologik m exa-
nizm ining prinsipial sxemasidan iboratdir. O rg a n iz m n in g
b a rc h a j a r a y o n la r i, x a tti- h a ra k a tla ri, v e g e ta tiv a k tiv la r
agarda foydali
Samara
bilan tugallansa, u h o ld a u c h bosqich
orqali bajariladi. M azk u r bosqichlar afferent, sin te z , q a ro r
qabul qilinib bajarilishi u c h u n zarur b o ‘lgan h a ra k a tla r
natijasi, ya’ni m odel hosil qilish y o ‘li bilan o ld in d a n aks
cttirishdan iborat. Afferent, sintez bosqichi h a r q a n d a y
xatti-harakat akti rivojlanishining boshIang‘ich p o g ‘onasidir.
U s h b u bosq ich t u g a g a c h , m u a y y a n x a t t i - h a r a k a t akti
shakllanishining navbatdagi bosqichi boshlanadi. A y n a n shu
bosqichda organizm xatti-harakatining uch asosiy masalasi,
ya’ni ninia? qanday? va q a ch o n? bajarilishi hal qilinadi.
Afferent sintez b o sq ich , asosan, t o ‘rtta k o m p o n e n t
negizida sodir boMishi tajribalarda sinab k o ‘rilgan. U nin g
asosiy jabhalari, e n g a w a l o d o m in a n t m otiv atsiya ( o ‘ta
xohish) va unga ham roh hisoblangan em otsiyaning kuchliligi
ha m d a barqarorligida nam o y o n b o lad i:
1. Organizmga q o ‘zg‘atuvchilarning m a ’lum bir t a ’siri.
2. Y o ‘naItiruvchi afferentatsiyaning mavjudligi.
3. Afferentatsiyaning m uayyan s h a rt-sh a ro itla ri.
4. Xotira apparatlari va mexanizmlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi
5. B ularn in g o ‘zaro t a ’siri quyidagi uchta neyrodina-
m ik o m il orqali bajariladi: a) yo ‘nalgan!igi; b) neyronlarda
q o ‘zg‘alishning konvergensiyasi ( to ‘yinishi); d) q o ‘zg‘alish-
ning p o 's tlo q va p o ‘stloqosti tuzilm alarida qayta hosil b o k-
lishi va tiklanishi.
6. Bu m e x a n i z m l a r n e rv s is t e m a s i d a tu rli q o ‘z-
g ‘a lis h la r n i t o kp!ashga, birlashtirishga, solishtirishga va
m a z k u r m u h itd a eng qulay xatti-harakat aktini bajarish
u c h u n q a r o r qabul qilishga olib keladi.
7. M iya p o ‘stlog‘i hujayralarida q o ‘zg‘alishning k o n
vergensiyasi va ularni solishtirish jarayoni butun miya b o ly-
lab b u o ‘zaro t a ’sir natijalarining integratsiyasi harakat
m a q s a d in in g shakllanishiga h a m d a uni unum liroq qaror
tan la sh sari yetaklaydi.
K a t t a y a r i m s h a r la r n in g m u r a k k a b in te g ra tiv fao -
liy a tin in g bosh1ang‘ich bosqichini turli q o ‘zgkatuvchilar
bir n ey ro n id a g in a konvergensiyasi deb qarash m um kin.
K a t ta yarim sh arlarda maxsus ne yro n la r guruhi borligi
sababli u lar tu rli- tu m a n q o ‘zg‘alishlarni qayta qabul qilish
bilan c h e k la n m a y , balki miya p o ‘stlog‘ining p iram ida hu-
j a y r a la r id a n akson orqali keluvchi efferent q o ‘zg‘alishlarni
h a m q a b u l qila di. Bu esa o r q a m iy a p o ‘stlo q o s ti va
p o ‘s tl o q d a g i k o ‘p lab a k s o n la r n e y r o n l a r n i n g vazifasi,
y a ’ni siklik q o ‘zg‘alishni k o ‘p in c h a saqlab turish, o ‘ziga
xos „ k u t i s h “ t o ‘plam ini saqlaydi. Shu bilan bir vaq tda
p e riferik ishchi a'zolariga yuboriladigan buyruq nusxasini
b u t u n m iya ga tarqalishini t a ’m inlaydi. Bir n e y ro n n in g
o ‘z id a g i e ffe re n t q o ‘z g ‘alish konvergensiyasi periferik
r e ts e p to rla rd a n keluvchi afferent q o ‘zg‘alish bilan aksonga
u z a ti lg a n b u y r u q nusxasi o lin g a n n atijalarni b a h o la sh
u c h u n shart-sharo itlaryaratad i. Evolutsiya jarayonida hosil
b o ‘la d i g a n b ilish n in g n e y ro d in a m ik m e x a n iz m la rin in g
k a s h f etilishi h a r q a n d a y boMajak hodisalarni tahlil qilish
va o l d in d a n bilishga asos b o l a d i .
K o ‘rish analizatori o ‘zaro bir-biri bilan alohida h o l g a n
o ‘t k a z u v c h a n periferik qism dan, p o ‘stloqosti va bosh miya
yarim sharlaridagi kokrish markazlaridan iboratdir. Eshitish
214
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |