Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Shеva matеriallarini transkripsiyada yozish
ko‘nikmalari to‘g‘risida 
Talaba butun amaliyot davomida matеrial to‘plash jarayonida 
transkripsion yozuv tizimidan foydalanadi. Transkripsiya bilan yozilgan 
matеriallar shеvaning takrorlanmas xususiyatlarini ko‘rsata oladi. Shuning 

---

138 
uchun ham transkriptsion yozuv uchun zarur bo‘lgan harflarni va shartli
bеlgilarni qayd qilib o‘tishni lozim dеb topdik. Talaba amaliyot vaqtida bundan 
bеmalol foydalanish mumkin. Transkripsiya bilan yozish uchun quyidagi 
transkriptsion bеlgilar ishlatiladi: 
 
Unlilar: 
 
Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkriptsion belgilar olingan: 
б
– umumturkiy orqa qator, lablanmagan [a] unlisi. Qipchoq guruhidagi 
ohangdosh shevalarning hammasida uchraydi: 
vaqt, ata, hamъt
. 
ә
– old qator, lablanmagan keng unli.U o‘zbek xalq shevalarining deyarli 
hammasida uchraydi:
 
כּ
kə , k
כּ
ttə (Toshkent),
əkə ,
k
כּ
ttə
(Qo‘qon) , . 
כּ – orqa qator, lablanmagan ochiq unli tovush. U ko‘pincha shahar va 
shahar atrofiidagi shevalarda uchraydi: 
d
כּ
n, n
כּ
n,
כּ
tə, b
כּ
lə, m
כּ
shъn. 
e (ye) – til old qator,lablanmagan tor unli bыlib, shahar va shahar tipli 
shevalarda uchraydi: 
kel, bedə , terək , yenвъ , yechkъ , teskərъ , kerək.
e
– til old qator, lablanmagan, ochiq [e]unlisi. Bu fonema ohangdoshlik 
xususiyatiga ega bo‘lgan shevalarda qo‘llaniladi: 
eshik, echki, elək , mergən.
є
– old qator unli , lablanmagan [e] unlisining ochiq varianti.Bu esa [e] 
va [ə] o‘rtasidagi bir tovush bo‘lib, Xorazmda 
gєl, gєt , gєrək ,
Namanganda
nєməsъ , bєli
/ tarzida aytiladi. 
i
– til oldi unli. U odatdagi turkiy so‘zlarda uchraydigan lablanmagan 
tovushdir.Ohangdosh shevalarda mustaqil fonema hisoblanadi: 
Tish , kiyim, 
ilgari, bittə , kitəp . 
ъ
– lablanmagan unli. U turg‘un tovush [i] va [ы ] tovushlarining 
birlashishi natijasida kelib chiqqan. ъ fonemasi shahar va ularga yaqin 
shevalarda qo‘llaniladi:
 Kъshъ, ъkkъ, bъz, kъm, kъr, kъrъm, chъvъn.
ы – lablanmagan unli. U turg‘un tovush bo‘lib, i unlisiga yaqin talaffuz 
etiladi va chuqur til orqa tovushlaridan bo‘lgan 
q, g‘ , x
tovushlari bilan yonma-
yon keladi. ы – unlisi shahar va shahar atrofi shevalarida uchraydi. 
Qыrq, qыsh, 
qыzыq, mыx, /ыsh(/ыsht )
. 
u
– orqa qator, lablangan unli.Turkiy tillarda mustaqil fonema 
sanaladi.Bu unli o‘zbek xalq shevalarining hammasida ishlatiladi: 
tumshuq, 
ulug‘ , quyruq, murun. 
y – til oldi qator, lablangan unli. U ohangdoshlik qonuni saqlangan 
o‘zbek xalq shevalarida uchraydi: 
Kyil, gyi, ychyn, ych, pyl.
o
– til orqa qator, lablangan unli fonema. Barcha shevalarda mustaqil 
holatda qo‘llaniladi:
oraq, qolыnы , qoyыp, bir ming yuz on somga qoy
כּ
ldы.