Düveynin yaşayış məntəqəsi kimi daha əvvəl də mövcud olduğunu göstərmişdir
109
.
Ehtimal ki, I Xosrov şəhəri əsaslı təmir etdirmiş, qala divarlarını möhkəmləndirmişdi.
Ərəblərin Dvinə ilk hücumu 6 oktyabr 640-cı ildə baş vermişdi
110
. Şəhər
müdafiəçilərinin müqavimətini qıran ərəblər Düveynə daxil olmuş və çoxlu qənimətlə
şəhəri tərk edib bir qədər aralıda düşərgə salmışdılar. Bir neçə gün sonra yenidən
şəhərə hücum edən xilafət ordusu 35 min nəfəri əsir alıb oradan uzaqlaşmışdı
111
.
Ehtimal ki, bu kəşfiyyat xarakterli hücumu əl-Cəzirə valisi İ’yaz ibn Ğənəm (ا) tərtib
etmişdi
112
. Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644-656) isə Həbib ibn
Məsləmə əl-Fıhrinin (ا) komandanlıq etdiyi xilafət ordusu Düveyni ikinci dəfə, qalıcı
olaraq fəth etmişdi. Şəhər əhalisi ilə əhdnamə bağlayan Həbib ibn Məsləmə cizyə və
xərac ödəmələri qarşılığında onların canları, malları, mülkləri və məbədlərinin
təhlükəsizliyinə təminat vermişdi
113
. Bu əhdnaməni bizim üçün əhəmiyyətli qılan digər
bir xüsus da 640-cı illərdə yazılmış bu tarixi sənəddə tərəflərin kimlərdən ibarət
olmasının açıq və aydın şəkildə göstərilməsidir. Əhməd əl-Bəlazuri əhdnamənin
mətnini olduğu kimi qeyd etmişdir. Orada deyilir: ‚Bu yazı Həbib ibn Məsləmə
tərəfindən Dübeyl şəhərinin xristianlarına, yəhudilərinə, məcusilərinə, buna şahid
olanlara və digərlərinə verilir‛
114
. Bu da onu göstərir ki, bu qədim Azərbaycan
şəhərində sadəcə xristianlar deyil, müxtəlif dinlərə və millətlər mənsub insanlar
yaşamışdılar. Hətta erməni mənbələrinin verdiyi bir məlumat Düveyndə atəşpərətliyin
xristianlığa nisbətən daha güclü mövqeyə malik olduğunu düşünməyə əsas verir.
Məsələn erməni salnaməçi Vardan yazır ki, Şavasp Artsruni və Vendo adlı iki xristian
zadəgan dinlərini dəyişərək məcusiliyi qəbul etmiş və Düveyndə Hörmüzdün şərəfinə
atəşgədə inşa etmişdilər
115
.
109
Varazdat ARUTYUNYAN, ‚Arxitekturnıye Pamyatniki Dvina‛,
ErmSSR EA Xəbərləri. Nr. 8, İrəvan 1947, ss. 39-
47.
110
YEPİSKOP SEBEOS, İstoriya, (Trc. Ct. Malxasyants), s. 57, İrəvan 1939
111
Yenə orada. Erməni salnaməçi Vardan ərəblərin Düveyndən 37 min əsir apardıqlarını yazır. Bax: Vardan
ARAVELTSİ,
Vseobşaya İstoriya, (Trc. M. Emin), s. 86, Moskva 1861.
112
Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: Elnur NƏSIROV,
Raşidi Xəlifələr Dövründə Azərbaycanın Fəthi, s. 51, Bakı 2006.
113
Bu əhdnamə haqqında ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV,
həmin əsər, s. 76.
114
BƏLAZURİ,
Fütuhü’l-Büldan, s. 323.
[
ْٜثئاؿٝ ْٛكٛاش اٛقٜٞ٣ٝ اٌٜٞعٓٝ َ٤تق َٛأ ٟناصُ٘ حٍِٔٓ ٖت ة٤ثؼ ٖٓ بارً امٛ
]
. Bu əhdnamənin
mətni üçün həmçinin bax: Muhəmməd HƏMİDULLAH, Vəsaiqü’s-Siyasiyyə, s. 452, Beyrut 1985.
115
VARDAN,
həmin əsər, s. 68.
Sonrakı əsrlərdə Düveyn, haqqında yuxarıda geniş məlumat verdiyimiz, erməni
kilsəsinin həyata keçirdiyi qriqoryanlaşdırma və erməniləşdirmə siyasəti nəticəsində
əsasən erməni şəhəri kimi tanınmışdı. Xristian məzhəbləri arasındakı ixtilaf Düveyndə
açıq mübarizə forması almışdı. M. Kalankatuklu yazır: ‚Movsesin katolikosluq kürsüsü
isə Dəbil şəhərində idi. Bizans erməniləri (diofizitlər-E.N) isə İohanın katolikosluq
kürsüsünü də Dəbilin yaxınlığındakı Avanda yerləşdirdilər. Hər iki katolikosluq
arasında daim münaqişələr baş verirdi...‛
116
. Bizansa qarşı xilafətdən dəstək alan erməni
qriqoryan kilsəsi Düveyni özünün məkəzinə çevirmişdi. Qriqoryan kilsə qurultayları
bu şəhərdə keçirilirdi
117
. Buna baxmayaraq xilafət dövründə bir müsəlman şəhəri olaraq
Düveyn özünün elmi, mədəni və ictimai həyatının canlılığı ilə məşhur olmuşdu. Bunun
ən tutarlı dəlili bu şəhərdə çox sayıda azərbaycanlı alimin yetişməsidir. Sacilər və
Salarilərin dövründə Azərbaycanın qərbindəki ən böyük şəhərlərdən biri olan Düveyn
Şəddadilərin hakimiyyəti dövründə daha da inkişaf etmişdi. X əsr müəllifi əl-İstəxri
Düveynin Ərdəbil şəhərindən daha böyük olduğunu yazır
118
. Haqqında məlumat
verərkən görəcəyimiz kimi Ərdəbil bu dövrdə 300 mindən çox əhalisi olan böyük şəhər
idi. əl-İstəxrinin verdiyi məlumat doğrudursa orta əsrlərdə Düveyn əhalisinin sayının
300-400 min arasında olduğunu söyləmək olar. Azərbaycan Saci hökmdarı Yusif ibn
Əbu’s-Sac 914-cü ildə itaətdən boyun qaçıran və dikbaşlıq edən Ərməniyyə hakimi I
Smbatı yaxalayıb Düveyndə edam etdirmişdi. O, daha sonra Smbatın oğlu Muşeqi,
erməni knyazları David və Qurgeni də Düveynə gətirdərək edam etdirmişdi
119
. 1045-ci
ildə Düveyndə baş vermiş zəlzələ güclü dağıntı və insan tələfatına səbəb olmuşdu
120
.
Böyük Səlcuqlu dövləti və Azərbaycan Atabəyləri dövründə də iqtisadi-ticari və
ictimai-mədəni əhəmiyyətini itirməyən Düveyn bir neçə dəfə gürcü çarlarının dağıdıcı
hücumuna məruz qalmışdı
121
. 1161-ci ilin avqustunda gürcü çarı III Georgi (1156-1184)
əvvəlcə Anini sonra isə Dvini işğal etmişdi. Hər iki şəhərin əhalisinin böyük bir qismi
116
Moisey KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, (Trc. Z. Bünyadov), s. 171, Bakı 1993.
117
Bax: Kirakos QANZAKETSİ, İstoriya Armenii, (Trc. L. Xanlaryan), s. 135, Moskva 1976; MICHEL le SYRIEN,
Chronique, C. II, s. 318; Malachia ORMANIAN,
The Church of Armenia, (Trc. M. Gregory), s.44, London 1910;
VARDAN, həmin əsər, s. 88.
118
Məsalikü’l-Məmalik, s. 74.
[
َ٤تقنأ ٖٓ هثًأ ح٘٣كٓ اٜٗاك َ٤تق آأٝ
]
119
VARDAN, həmin əsər, s. 112.
120
SMBAT SPARAPET, Letopis, (Trc. Qlastyan), s. 25, İrəvan 1974.
121
İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 228; BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 52, 98.