Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ErmSSR EA Xəbərləri
Düveynin yaşayış məntəqəsi kimi daha əvvəl də mövcud olduğunu göstərmişdir 109
. Ehtimal ki, I Xosrov şəhəri əsaslı təmir etdirmiş, qala divarlarını möhkəmləndirmişdi. Ərəblərin Dvinə ilk hücumu 6 oktyabr 640-cı ildə baş vermişdi 110
. Şəhər müdafiəçilərinin müqavimətini qıran ərəblər Düveynə daxil olmuş və çoxlu qənimətlə şəhəri tərk edib bir qədər aralıda düşərgə salmışdılar. Bir neçə gün sonra yenidən şəhərə hücum edən xilafət ordusu 35 min nəfəri əsir alıb oradan uzaqlaşmışdı 111 .
etmişdi 112
. Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644-656) isə Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhrinin (ا) komandanlıq etdiyi xilafət ordusu Düveyni ikinci dəfə, qalıcı olaraq fəth etmişdi. Şəhər əhalisi ilə əhdnamə bağlayan Həbib ibn Məsləmə cizyə və xərac ödəmələri qarşılığında onların canları, malları, mülkləri və məbədlərinin təhlükəsizliyinə təminat vermişdi 113
. Bu əhdnaməni bizim üçün əhəmiyyətli qılan digər bir xüsus da 640-cı illərdə yazılmış bu tarixi sənəddə tərəflərin kimlərdən ibarət olmasının açıq və aydın şəkildə göstərilməsidir. Əhməd əl-Bəlazuri əhdnamənin mətnini olduğu kimi qeyd etmişdir. Orada deyilir: ‚Bu yazı Həbib ibn Məsləmə tərəfindən Dübeyl şəhərinin xristianlarına, yəhudilərinə, məcusilərinə, buna şahid olanlara və digərlərinə verilir‛ 114 . Bu da onu göstərir ki, bu qədim Azərbaycan şəhərində sadəcə xristianlar deyil, müxtəlif dinlərə və millətlər mənsub insanlar yaşamışdılar. Hətta erməni mənbələrinin verdiyi bir məlumat Düveyndə atəşpərətliyin xristianlığa nisbətən daha güclü mövqeyə malik olduğunu düşünməyə əsas verir. Məsələn erməni salnaməçi Vardan yazır ki, Şavasp Artsruni və Vendo adlı iki xristian zadəgan dinlərini dəyişərək məcusiliyi qəbul etmiş və Düveyndə Hörmüzdün şərəfinə atəşgədə inşa etmişdilər 115 .
109
Varazdat ARUTYUNYAN, ‚Arxitekturnıye Pamyatniki Dvina‛, ErmSSR EA Xəbərləri. Nr. 8, İrəvan 1947, ss. 39- 47.
110 YEPİSKOP SEBEOS, İstoriya, (Trc. Ct. Malxasyants), s. 57, İrəvan 1939 111 Yenə orada. Erməni salnaməçi Vardan ərəblərin Düveyndən 37 min əsir apardıqlarını yazır. Bax: Vardan ARAVELTSİ, Vseobşaya İstoriya, (Trc. M. Emin), s. 86, Moskva 1861. 112
Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: Elnur NƏSIROV, Raşidi Xəlifələr Dövründə Azərbaycanın Fəthi, s. 51, Bakı 2006. 113
Bu əhdnamə haqqında ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, həmin əsər, s. 76. 114
BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 323. [ ْٜثئاؿٝ ْٛكٛاش اٛقٜٞ٣ٝ اٌٜٞعٓٝ َ٤تق َٛأ ٟناصُ٘ حٍِٔٓ ٖت ة٤ثؼ ٖٓ بارً امٛ ] . Bu əhdnamənin mətni üçün həmçinin bax: Muhəmməd HƏMİDULLAH, Vəsaiqü’s-Siyasiyyə, s. 452, Beyrut 1985. 115
VARDAN, həmin əsər, s. 68. Sonrakı əsrlərdə Düveyn, haqqında yuxarıda geniş məlumat verdiyimiz, erməni kilsəsinin həyata keçirdiyi qriqoryanlaşdırma və erməniləşdirmə siyasəti nəticəsində əsasən erməni şəhəri kimi tanınmışdı. Xristian məzhəbləri arasındakı ixtilaf Düveyndə açıq mübarizə forması almışdı. M. Kalankatuklu yazır: ‚Movsesin katolikosluq kürsüsü isə Dəbil şəhərində idi. Bizans erməniləri (diofizitlər-E.N) isə İohanın katolikosluq kürsüsünü də Dəbilin yaxınlığındakı Avanda yerləşdirdilər. Hər iki katolikosluq arasında daim münaqişələr baş verirdi...‛ 116
. Bizansa qarşı xilafətdən dəstək alan erməni qriqoryan kilsəsi Düveyni özünün məkəzinə çevirmişdi. Qriqoryan kilsə qurultayları bu şəhərdə keçirilirdi 117
. Buna baxmayaraq xilafət dövründə bir müsəlman şəhəri olaraq Düveyn özünün elmi, mədəni və ictimai həyatının canlılığı ilə məşhur olmuşdu. Bunun ən tutarlı dəlili bu şəhərdə çox sayıda azərbaycanlı alimin yetişməsidir. Sacilər və Salarilərin dövründə Azərbaycanın qərbindəki ən böyük şəhərlərdən biri olan Düveyn Şəddadilərin hakimiyyəti dövründə daha da inkişaf etmişdi. X əsr müəllifi əl-İstəxri Düveynin Ərdəbil şəhərindən daha böyük olduğunu yazır 118 . Haqqında məlumat verərkən görəcəyimiz kimi Ərdəbil bu dövrdə 300 mindən çox əhalisi olan böyük şəhər idi. əl-İstəxrinin verdiyi məlumat doğrudursa orta əsrlərdə Düveyn əhalisinin sayının 300-400 min arasında olduğunu söyləmək olar. Azərbaycan Saci hökmdarı Yusif ibn Əbu’s-Sac 914-cü ildə itaətdən boyun qaçıran və dikbaşlıq edən Ərməniyyə hakimi I Smbatı yaxalayıb Düveyndə edam etdirmişdi. O, daha sonra Smbatın oğlu Muşeqi, erməni knyazları David və Qurgeni də Düveynə gətirdərək edam etdirmişdi 119 . 1045-ci ildə Düveyndə baş vermiş zəlzələ güclü dağıntı və insan tələfatına səbəb olmuşdu 120
. Böyük Səlcuqlu dövləti və Azərbaycan Atabəyləri dövründə də iqtisadi-ticari və ictimai-mədəni əhəmiyyətini itirməyən Düveyn bir neçə dəfə gürcü çarlarının dağıdıcı hücumuna məruz qalmışdı 121 . 1161-ci ilin avqustunda gürcü çarı III Georgi (1156-1184) əvvəlcə Anini sonra isə Dvini işğal etmişdi. Hər iki şəhərin əhalisinin böyük bir qismi
116 Moisey KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, (Trc. Z. Bünyadov), s. 171, Bakı 1993. 117 Bax: Kirakos QANZAKETSİ, İstoriya Armenii, (Trc. L. Xanlaryan), s. 135, Moskva 1976; MICHEL le SYRIEN, Chronique, C. II, s. 318; Malachia ORMANIAN, The Church of Armenia, (Trc. M. Gregory), s.44, London 1910; VARDAN, həmin əsər, s. 88. 118 Məsalikü’l-Məmalik, s. 74. [ َ٤تقنأ ٖٓ هثًأ ح٘٣كٓ اٜٗاك َ٤تق آأٝ ]
119 VARDAN, həmin əsər, s. 112. 120 SMBAT SPARAPET, Letopis, (Trc. Qlastyan), s. 25, İrəvan 1974. 121 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 228; BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 52, 98. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|