Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
nisbəsini, istinad etdiyimiz mənbədə necə yazılmasından aslı olmayaraq, ‚Dərbəndi‛ kimi qeyd etmişik. Əvvəla onu qeyd edək ki, orta əsr tarixi və coğrafi mənbələrin demək olar ki, tamamına yaxınının Azərbaycan şəhəri kimi göstərdiyi Düveyn şəhərinə Azərbaycan tarixçiliyində çox az yer verilmişdi. Azərbaycanın tarixi və siyasi coğrafiyası ilə bağlı qələmə alınmış tədqiqat əsərlərində Düveyn erməni şəhəri kimi qeyd olunmuşdur. Halbuki, aşağıda görəcəyimiz kimi, bir neçəsi istisna olmaqla, tarixi mənbələrin hamısı Düveynin Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olduğunu açıq-aşkar şəkildə bəyan etməkdədirlər. Əvvəla şəhərin adının yazılışından başlayaq. Azərbaycanlı tarixçilər bu şəhərin adını, bəzi ərəbdilli mənbələrdə yazıldığı formada ‚Dəbil‛ [ َ٤تق
] kimi qeyd edirlər. Bunu ‚Dübeyl‛ kimi də oxumaq mümkündür. Erməni, rus və avropalı tarixçi və şərqşünaslar isə şəhərin adını ‚Dvin‛ olaraq yazırlar. Orta əsr ərəbdilli müəlliflərin əksəriyyəti isə şəhərin adını ‚Düveyn‛ [ ٖ٣ٝق ] olaraq qeyd edirlər. Ərəb qrafikası ilə hərəkəsiz bunu Dvin kimi də oxumaq mümkündür. Lakin ərəb orfoqrafiyasının xüsusiyyətlərindən irəli gələn tələblərə görə bu yazı məhz ‚Düveyn‛ kimi oxunmalıdır. Bir çox orta əsr müəllifləri də bu yazını məhz ‚Düveyn‛ [ ٖ٣ُٝق ] kimi oxunacaq şəkildə hərəkələmişdirlər. Şəhərin adının Dəbil deyil, məhz Düveyn kimi yazılıb oxunmasını bizim üçün zəruri edən başqa bir səbəb orta əsrlərdə Hindistan 92 və Suriyada da Dəbil adlı yaşayış məntəqəsinin mövcud olmasıdır 93 . Bəzi mənbələrdə bu şəhərin adının ‚Düvən‛, burada yetişmiş şəxslərin nisbəsinin isə ‚Düvəni‛ şəklində qeyd olunduğunu da görürürk. Azərbaycanın şəhərlərinə etdiyi elmi səyaət vaxtı Düveynə də gələn Əbu Tahir əs-Süləfi əsərində şəhərin adını Düvən, orada gösüşüb hədis dinlədiyi mühəddisin adını isə Əbu Muhəmməd Əbdürrəhman əd-Düvəni kimi qeyd etmişdir 94 .
95 .
dolu olduğunu bildirdiyi şəhərin Ərməniyyədə olduğunu qeyd edir 96 . İbn Xordadbeh 92 Bu şəhərin adı ‚Dəybil‛ idi. İndiki Pakistanın Sind vilayətində, təqribən Heydərabad şəhəri ətrafında yerləşirdi. 93 Bax: Cəmaləddin Əbdürrəhim əl-ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 252; Beyrut 1987; SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 188. 94 ƏBU TAHİR İSFƏHANİ, Ərbəinü’l-Büldaniyyə, s. 73. 95 Vəfayatü’l-Əyan, C. I, s. 259. [ ٖ٣ٝقٝ
... اًاع٣أ ٢ٗٝكُاٝ ٢٘٣ٝكُا اٜ٤ُئ ةٍ٘٣ٝ ]
Hüdudü’l-Aləm, s. 120. Nəşəva (Naxçıvan) ilə Düveyn arasında 20 fərsəx (113,7 km) məsafə olduğunu yazır 97 . Müasir ölçmə texnologiyaları da indiki Düveyn xarabalıqları ilə Naxçıvan şəhəri arasındakı məsafənin 113-115 km olduğunu göstərir. Yaqut əl-Həməvi Düveynin Ərməniyyənin Arranla sərhəddindəki şəhər olduğunu yazmışdır 98 . Suriyalı Mixail də Düveyni erməni şəhəri adlandırır 99 . Yaqut əl-Həməvi, əl- İstəxri, Hüdudü’l-Aləm müəllifi kimi mənbələr Düveynin erməni şəhəri olduğunu bildirsələr də orta əsr ərəbdilli mənbələrin əksəriyyətində onun Azərbaycan şəhəri olduğu qeyd edilmişidir. Cəmaləddin əl-Himyəri Düveynin Azərbaycanın şimalında, Gürcüstanla sərhəddə yerləşən şəhər olduğunu yazır 100 . İbnü’l-Əsir 101 , Süyuti 102 , İbn
Xəllikan 103
, Əbu Bəkr əl-Bağdadi 104
, Əbu Şamə əl-Məqdisi 105
kimi bir çox tarixçi, coğrafiyaşünas və bioqraf Düveynin Azərbaycan şəhəri olduğunu qeyd etmişdirlər. Düveyni erməni şəhəri hesab edən M. Streck şəhərin adının etimoloji izahının məchul olduğunu qeyd edir 106 . Erməni salnaməçi M. Xorenatsi isə ‚Dvin‛ sözünün farsca təpə mənasını ifadə etdiyini bildirmişdir 107
. Xristianlığın cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yayılmağa başlamasından sonra, həmin vaxta qədər ehtimal ki, kiçik yaşayış məntəqəsi olan, Düveyn əhəmiyyət qazanmağa başlamışdı. V əsrdən etibarən cənubi Qafqazda xristianlığın əsas təlim mərkəzlərindən biri olan Düveyn Azərbaycanın Sasanilər tərəfindən zəbt olunmasından sonra 428-ci ildə Sasani canişinlərinin inzibati mərkəzinə çevrilmişdi. Həm inzibati, həm də dini mərkəz olan Düveyn sürətlə inkişaf etmişdi. M. Streck şəhərin təməlinin Sasani şahı I Xosrov Pərviz (531-579) tərəfindən qoyulduğunu düşünsə də 108 aparılmış arxeoloji qazıntılar 97 İBN XORDADBEH, Məsalik, s. 39. افٌهك ٕٝهشػ ] اً
[ ٟٞشٗ ... َ٤تق ٠ُئ ْش
98
[ ٕا ّنأ ْـارذ ح٤٘٤ٓنأت ح٘٣كٓ اع٣أ َ٤تقٝ ]
MICHEL le SYRIEN, Chronique, (J.B. Chabot), C. II, s. 318, C. III, s. 325, Paris 1905. 100
Nisbə ilə’l-Məvazi, s. 199. [ ؾهٌُا قلات نٝاعٓ ٍأشُا حٜظ ٖٓ ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ هـآ ٢ك ٌجكِت ٖ٣ُِٝق ]
101 Lübab, C. I, s. 517. [ ٢٘٣ُٝكُا ... ٕاع٤تنلأ ٖٓ جنٜٞشٓ ح٘٣كٓ ٠ُا حثٍُ٘ا ٙمٛ , ءأِؼُا ٖٓ حػأظ اٜ٘ٓ ضهـ ] .
102 Cəlaləddin Əbdürrəhman ibn Əbu Bəkr SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab fi Təhrir’l-Ənsab, (Nşr. M. Əbdüləziz), s. 91, Beyrut 1991. [
:
ٕاع٤تنلأت ح٘٣كٓ ٖ٣ُِٝق ٠ُئ ]
103 Vəfayatü’l-Əyan, C. I, s. 259. [ ٖ٣ٝقٝ ... ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ هـاٝأ ٢ك جكِت ٢ٛٝ ]
Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Əbdülqəni BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, (Nşr. Ə. Əbdülqəyyum), C. II, s. 623, Məkkə 1410.
[ ٕاع٤تنلأت ح٘٣كٓ ٖ٣ٝقٝ ]
105 Şihabəddin Əbu Şamə Əbdürrəhman ibn İsmayıl əl-MƏQDİSİ, Rəvzəteyn fi Əxbari’d-Dövləteyn, (Nşr. İ. Zeybəq), C. I, s. 403, Beyrut 1997. [
ّٝهُا قلات ٢ِ٣ أٓ ٕاع٤ِت َنْلأ قلات هـآ ٖٓ جكِت ٢ٛٝ ٖ٣ُٝق ]
106 Makxmilian STRECK, ‚Dvin‛, İA (MEB), C. IV, İstanbul 1977, ss. 682-683. 107 Movses XORENATSİ, İstoriya Armenii, (Trc. Q. Sarkisyan), s. 169, İrəvan 1990. 108 STRECK, həmin məqalə. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|