Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
Kürdəmirlə İmişli rayonları ərazisinə düşən hissəsində mövcud olduğunu söyləyə bilərik. Güman ki, Bərdic Kür çayı üzərindəki liman şəhəri idi. Hüdudü’l-Aləm müəllifi Bərdicin rifah və nemətlər şəhəri olduğunu yazır 68 . Bərdə, Beyləqan kimi Arranın mərkəzi və qərb şəhərləri Kür çayı vasitəsi ilə dəniz ticarəti ilə məşğul olduğunu təxmin etmək olar. Çünki İbn Hövqəl Kürün böyük və gəmilərin üzməsi üçün əlverişli çay olduğunu qeyd edir 69 . Bundan başqa əgər rusların böyük bir ordunu gəmilərlə Bərdəyə qədər daşıya bilməsini nəzərə alaraq Bərdicin Kür çayı üzərində ticarət mərkəzi və liman şəhəri olduğunu söyləyə bilərik. Bir zamanlar kiçik bir qəsəbə olan Bərzənd Abbasi xəlifələrindən Mö’təsimin (833-842) hakimiyyəti illərində qazandığı hərbi-strateji əhəmiyyət sayəsində böyük şəhərə çevrilmişdi. Mö’təsimin əmri ilə Babəkin başçılığı altındakı xürrəmi qiyamını yatıran orduya baş komandan təyin edilən Afşin Heydər ibn Kavus Bərzəndi özünə iqamətgah seçmişdi 70 . Bu haqda məlumat verən Yaqut əl-Həməvi Bərzəndin Tiflis yaxınlığında yerləşən bir yaşayış məntəqəsi olduğunu qeyd etmişdir 71 . Görəsən müəllifi nə yanıltmışdı? Bir zamanlar Tiflis ətrafında da eyni adlı yaşayış məntəqəsinin mövcud olması yoxsa başqa bir səbəb? Əbdülkərim əs-Səm’ani Bərzəndin Tiflis yaxınlığında olduğunu zənn etdiyini qeyd edərək bu mövzuda tərəddüd etdiyini biruzə vermişdi 72 . Bu yanılmanın səbəbi məlum deyil, amma Bərzənd şəhərinin indiki Yardımlı rayondan qərbdə, Talış dağlarının ətəklərində yerləşdiyi məlumdur. İbn Xordadbeh Ərdəbildən Xuşş şəhərinə 8 fərsəx (45,48 km), Xuşşdan Bərzəndə 6 fərsəx (34,11 km) məsafə olduğunu qeyd edir 73 . Deməli Bərzənd Ərdəbildən təqribən 80 km şimali-qərbdə yerləşirdi. Bu gün cənubi Azərbaycanda kiçik bir kənd olan Bərzənd ehtimal ki, öz əhəmiyyətini elə xürrəmi üsyanı yatırılandan sonrakı illərdə itirməyə başlamışdı. Belə
67 1 ərəb fərsəxi=5685 m. 68 ANONİM, Hüdudü’l-Aləm minə’l-Məşriq ilə’l-Məğrib, (Nşr. Y. əl-Hadi), 123, Qahirə 1999. [ حٔؼٗ خال جهٓاػ حٛىٗ ح٘٣كٓ ]
69 Surətü’l-Ərz, s. 345. 70 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 461;YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. I, s. 273; Əhməd ibn Muhəmməd İBN FƏQİH əl-Həmədani, Kitabü'l-Büldan, (Nşr. M. De Goeje), s. 284, Leiden 1885. 71 Yenə orada. [ كٗوهت
... ً٤ِلذ ٢ؼاٞٗ ٖٓ كِت ]
Əbu Səid Əbdülkərim ibn Muhəmməd əs-SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, (Nşr. A. əl-Barudi), C. I, s. 215, Beyrut 1988. [ كٗوهت ...
ً٤ِلذ ٢ؼاٞٗ ٖٓ اٜٗأ ٢٘ظٝ ]
73 İBN XORDADBEH, Məsalik, s. 38 ki, XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Həmidullah Qəzvini artıq Bərzəndin əhəmiyyət kəsb etməyən kiçik bir kənd olduğunu qeyd etmişdir 74 . İbn Xordadbeh (öl. 912) Sasani şahı Firuz oğlu I Qubadın Bərdə və Qəbələ ilə yanaşı Beyləqan şəhərinin də təməlini qoyduğunu yazır 75 . Q. Əhmədov onun bu yanlışını sonralar digər ərəbdilli coğrafiyaşünas və səyyahların da təkrarladığını bildirir 76 . Həqiqətən də istər antik dövr mənbələri, istərsə də arxeoloji qazıntılar Beyləqanın I Qubaddan əvvəl də mövcud olduğunu sübuta yetirirlər. Beyləqan rayonunun Kəbirli kəndi yaxınlığındakı Örənqala adlanan qədim Beyləqan xarabalıqlarında aparılan qazıntılar şəhərin möhkəm qala divarları ilə əhatə olunduğunu göstərir. İç qalanın (əhmədək) divarlarının uzunluğu 1525 m, xarici qala divarlarının ümumi uzunluğu isə 2400 m. dir. Qala divarlarının içində qalan ümumi sahə 40 ha-dır 77 . Əvvəl xilafət, sonra isə Böyük Səlcuqlular dövründə ticari-iqtisadi, mədəni-elmi baxımdan getdikcə inkişaf edən Beyləqan Azərbaycan Atabəyləri dövründə Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmişdi 78 . XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində gürcü və xarəzmlilərin işğalına uğrayan Beyləqan dağıntılara məruz qalmışdı 79 . 1221-ci ilin noyabr ayında Beyləqana yaxınlaşan moğol orduları mühasirəyə aldıqları Beyləqana danışıq aparmaq üçün öz nümayəndələrini göndərmişdilər. Şəhər əhalisi gələn moğol elçisini öldürmüş, bundan sonra moğollar Beyləqana hücum edərək şəhəri zorla ələ keçirmişidlər. Moğollar Beyləqan əhalisini böyük-kiçik, qadın-uşaq ayırmadan hamısını qılıncdan keçirərək dəhşətli qətliam törətmiş, şəhəri demək olar ki, yer üzündən silmidilər 80 . Həmidullah Qəzvini XIV əsrdə bu şəhərin xarabalıqlardan ibarət olduğunu yazmışdır 81 . Strateji baxımdan böyük əhəmiyyətə malik coğrafiyada yerləşdiyi üçün Dərbənd hələ qədim zamanlardan özünün qala divarları və istehkamları ilə tanınmışdı. Orta əsr ərəbdilli mənbələr Dərbəndin Sasani şahı Ənuşirvani-Adil tərəfindən inşa edildiyini
74 Nüzhətü’l-Qülub, s. 92. 75 Məsalik, s. 39. [ لاثه ٠٘تٝ حَِثه ح٘٣كٓٝ حػلهت ح٘٣كٓٝ ٕاوِ٤ثُا ح٘٣كٓ ]
Qara ƏHMƏDOV, Qədim Beyləqan, s. 37, Bakı 1997. 77 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 126. 78 Bax: ƏHMƏDOV, həmin əsər, s. 44-79; Ziya BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Tarixi, s. 195-197, Bakı 1985; 79 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 367. 80 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 337-339. 81 Nüzhətü’l-Qülub, s. 92. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|