Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
Moğol hücumu vaxtı Marağa tamamilə dağıldılmış, əhalisi qılıcdan keçirilimişdi. Moğolların Marağaya ilk hücumu 30 mart 1221-ci ildə baş vermişdi. Şəhər xalqının inadla müqavimət göstərməsinə baxmayaraq moğollar Marağanı alıb dəhşətli qətliam törətmişdilər. Onlar aldıqları əsirləri ‚moğollar getdilər‛ deyə bağırmağa məcbur edərək gizlənənləri də ortaya çıxarmış və qətlə yetirmişdilər. Beləcə Marağa əhalisinin edmək olar ki, hamısı öldürülmüşdü. Moğollar daşıya bildikləri malları talan etmiş, apara bilmədiklərini isə oda vermişdilər 172
. Həmidullah Qəzvini Marağanın əvvələr Azərbaycanın paytaxtı olduğunu, indi (XIV əsr) isə öz yerini Təbrizə buraxdığını qeyd edir 173
. Müəllif həmçinin yazır: ‚Buranın əhalisi türk irqinə bənzər ağbənizdir. Əksəriyyəti hənəfi məzhəbinə mənsubdur. Onlar ərəb dili ilə qarışmış pəhləvi (azəri-E.N) dilində danışırlar‛ 174
. Həmidullah Qəzvini Marağa ətrafında dənli bitkilər, pambıq, üzüm və s. meyvələrin yetişdirildiyini, Marağa şəhəri və vilayətindən dövlət xəzinəsinə illik 255.500 dinar vergi daxil olduğunu yazır. Müəllif həmçinin Nəsrəddin Tusinin Hülagü xanın dəstəyi ilə Marağada inşa etdirdiyi rəsədxanadan da bəhs edir 175
. Yaqut əl-Həməvi qədim yunan coğrafiyaşünası Ptolomeyin (II əsr) Mərənd haqqında məlumat verərək bu şəhərin uzunluq və en dairələrini qeyd etdiyini bildirir. O, həmçinin yazır ki, Mərənd Azərbaycanın məşhur şəhərlərindəndir və Təbrizlə arasında iki günlük məsafə var 176
. İbn Xordadbeh Təbriz ilə Mərəndə arasında 10 fərsəx (56,85 km) məsafə olduğunu yazır 177 . Əhməd əl-Bəlazuri (IX əsr) Mərəndin kiçik bir kənd olduğunu, gəlmə yəmənli ərəblərdən Əbu Bəis əl-Əzdinin orada məskunlaşdığını, orada möhkəm divarları olan qala tikdirdiyini, bu yerlərdə ondan sonra oğlu Bəisin və onun oğlu Muhəmməd ibn Bəisin hakim olduqlarını qeyd edir 178
. Muhəmməd ibn Bəis həmçinin Təbriz və Şahi qalalarının da sahibi idi 179 . IX əsrin birinci yarısında xürrəmi üsyanı davam edərkən Muhəmməd ibn Bəis sahib olduğu qala və istehkamları Babəkə
172 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 332-333. 173 Həmidullah Mustəvfi QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, (Trc. G. Le Strange), s. 78, London 1919. 174 Həmin əsər, s. 88. 175 Yəni orada. 176 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. VI, s. 176. 177 Məsalikü’l-Məmalik, s. 68. 178 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 462. 179 Seyidağa ONULLAHİ, XIII-XVII Əsrlərdə Təbriz Şəhəri, s. 41, Bakı 1982. təslim etmişdi. Lakin Abbasilərin xürrəmi üsyanını yatırmaqda əzmli olduğunu görüb müttəfiqi Babəkdən ayrılmış və yenidən xilafətin xidmətinə daxil olmuşdu 180 . XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuş Yaqut əl-Həməvi yazır ki, indi Mərəndin xarabalıqları qalıb və gürcülər Azərbaycana hücum etdikləri vaxt bu şəhərin əhalisini əsir apardıqları üçün indi orada heç kim yaşamır 181
. Belə məlum olur ki, Mərənd bu hücumdan sonra uzun müddət yarıdağılmış vəziyyətdə qalmışdır. Çünki Həmidullah Qəzvini (XIV əsr) Mərəndin böyük şəhər olduğunu, onun qala divarlarının uzunluğunun 8000 addım (6,43 km) olduğunu, lakin indi bu divarların sadəcə yarısının dağılmadan qaldığını yazır. O, həmçinin qeyd edir ki, Mərənd ətrafında 60 kənd var. Mərənd torpaqlarının məhsuldar olduğunu yazan müəllif qeyd edir ki, burada pambıq, üzüm, qaysı və heyva becərilir. Kəndləri ilə birlikdə Mərəndin Elxanilərin xəzinəsinə verdiyi illik verginin miqdarı 24 min dinar olmuşdu 182 .
şəxslər ‚Miyanəci‛ nisbəsi ilə tanındıqları üçün, bir çox hallarda, yanlışlıqla şəhərin adı ‚Miyanəc‛ kimi qeyd olunmuşdur. Halbuki şəhərin adı Miyanədir. İstər ərəb, istərsə də fars dillərində nisbə tərtib olunarkən dilin qrammatik xüsusiyyətlərinə diqqət yetirilir. Məsələn Gəncə və Baku şəhərlərinin adları saitlə bitdiyi üçün sonuna ‚i‛ samiti əlavə olunmur. Əks təqdirdə Gəncəi və ya Bakui kimi əcaib forma meydana çıxa bilər. Araya ‚vav‛
[ ٝ ] samiti əlavə olunaraq Gəncəvi, Bakuvi nisbələri meydana gətirilir. O cümlədən Miyanə sözü də saitlə bitdiyi və bu şəhərə aid edilən nisbə ‚Miyanəi‛ ola bilməyəcəyi üçün araya ‚cim‛ [ ض ] samiti əlavə olunaraq ‚Miyanəci‛ nisbəsi alınmışdır. Fəqət niyə ‚vav‛ deyil ‚cim‛ samiti? Düşünürük ki, bu Miyanə sözünün fasrca olması səbəbiylədir və farsca Miyanəgi [ یگٗا٤ٓ
] nisbəsi ərəbcə yazıldığı zaman, bu dildə ‚g‛ səsi və hərfinin olmaması səbəbiylə, ‚c‛ya dönmüşdür. Eynən ‚Azərbaygan‛ sözünün ərəbcə ‚Azərbaycan‛ yazılması kimi. Eyni mülahizəni ‚Xunəci‛ nisbəsinə də aid etmək olar. Xunə, yəni qədim azəricədə ev mənasını ifadə edən bu şəhərin adına nisbə tərtib edilərkən ‚Xunəgi‛, ərəbcə yazılışı ilə ‚Xunəci‛ formasını almışdır. Ümimiyyətlə şəhər adlarından nisbə tərtib edilərkən bəzən həmin şəhərin adının ‚tanınmaz‛ hala
180 BÜNYADOV, həmin əsər, s. 235, 246. 181 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. VI, s. 176. 182 QƏZVİNİ, Nüzhətü’l-Qülub, s. 89. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|