Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
məzhəbində olduğunu, ətrafındakı 20 kəndlə birlikdə Əhərdən dövlət xəzinəsinə illik 15 min dinar vergi daxil olduğunu qeyd edir 142 .
Ərdəbil haqqında məlumat verən Həmidullah Müstəvfi bu şəhərin təməlinin kəyani şahlarından Siyavuşun oğlu Keykavus tərəfindən qoyulduğunu yazır 143 . Hələ Sasanilər dövründə inzibati mərkəz olan Ərdəbil Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Nəhavənd döyüşündən (642) sonra Hüzeyfə ibnü’l-Yəmanın (ا) komandanlıq etdiyi xilafət ordusu Ərdəbili fəth etmişdi. Hüzeyfə ibnü’l-Yəman illik 800 min dirhəm cizyə ödəmək şərti ilə Ərdəbil əhalisi ilə əhdnamə bağlamışdı 144 . Xilafət dövründə baş vermiş xəzər-ərəb müharibələrində xəzərilər tərəfində dağıldılıb əhalisi qılıncdan keçirilən Ərdəbil 145 Salarilər və Sacilər dövründə Azərbaycanın əsas şəhərinə çevrilmişdi. Hüdudü’l-Aləm müəllifi Ərdəbilin qala divarları ilə əhatə olunmuş böyük şəhər olduğunu və Azərbaycan hökmdarlarının bu şəhərdə yaşadıqlarını qeyd etmişdir 146
. IX əsrin sonları-X əsrin əvvəllərində Yusif ibn Əbü’s-Sac Ərdəbili özünün paytaxt şəhərinə çevirmişdi 147 . İbn Kəsirin verdiyi məlumatdan da Ərdəbilin bu dövrdə xeyli böyük və əhalisi çox olan bir şəhər olduğu nəticəsini çıxarmaq olur. İbn Kəsir Ərdəbildə baş vermiş iki zəlzələdə, 893-cü ildə 150 min və 901-ci ildə də təqribən 150 min, yəni cəmi 300 min insanın öldüyünü yazır 148
. Bu təbii fəlakətlər zamanı şəhər əhalisinin hamısının qırılmadığını nəzər alsaq IX-X əsrlərdə Ərdəbilin əhalisinin 300 mini ötdüyünü söyləyə bilərik. Həmidullah Qəzvini Ərdəbilin soyuq iqlimə malik olduğunu, Savalan dağından axıb gələn çayın şəhəri su ilə təchiz etdiyini, bu suyun həzm üçün xeyli yararlı olması səbəbiylə ərdəbillilərin qarınqulu olduqlarını yazır. Müəllif həmçinin şafi’i məzhəbində olan şəhər əhalisinin şeyx Səfiyəddin Ərdəbiliyə dərin ehtiramla yanaşdıqlarını yazır 149
. Azərbaycana səyahət etmiş Şəmsəddin əl-Məqdisi (947-990) ərdəbillilərin başqa məzhəbdən olanlara qarşı dözümsüz, eyni zamanda məkrli və qafil insanlar olduğunu
142 QƏZVİNİ, Nüzhətü'l-Qülub, s. 85. 143 Həmin əsər, s. 83. 144 Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, Raşidi Xəlifələr...., s. 53. 145 ARTAMONOV, İstoriya Xazar, s. 213-214; BÜNYADOV, Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə, s. 108, Bakı 1989. 146 Hüdudü’l-Aləm, s. 119-120. [ َ٤تقنأ
... ىِٞٓ هورٍٓ دٗاً ٕاع٤تنلآ ]
147 VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 95. 148 İmadəddin İsmayıl ibn Ömər İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, (Trc. M. Keskin), C. XI, s. 130-131, 155-156, İstanbul 1994. 149
Nüzhətü’l-Qülub, s. 83-84. yazır 150
. Əcaibü’d-Dünya müəllifi isə ərdəbillilərin səxavətli və əliaçıq insanlar olduğunu qeyd edir 151 . İbn Miskəveyh Ziyari hökmdarı Vəşmgirin (934-967) səkərdələrindən Ləşkərinin 938-ci ildə Ərdəbilə hücumunu təsvir edərkən cəsur, dözümlü və mətin insanlar olan ərdəbillilərin silahdan istitifadədə mahir olduqlarını və düşmənə əzmlə müqavimət göstərdilərini yazır 152
. Yaqut əl-Həməvi də Ərdəbilə səyahət etdiyini, onun bu şəhəri tərk etməsindən sonra moğolların Ərdəbilə hücum etdiklərini, şəhər əhalisinin igidliklə düşmənə müqavimət göstərdiklərin yazır. Müəllif qeyd edir ki, şəhər müdafiəçiləri iki dəfə moğolların hücumunu dəf etmiş və şəhərə soxulan düşməni geri oturtmuşdular. Üçüncü hücum vaxtı moğollar Ərdəbili zəbt edərək şəhər əhalisinin tamamına yaxınını qılıncdan keçirmişdilər. Belə ki, yalnız gizlənə bilənlər sağ qalmışdılar 153
. Həmidullah Qəzvini Gəncə şəhərinin təməlinin h. 39-cu (659) ildə qoyulduğunu qeyd etsə də bu məlumat digər mənbələrlə müqayisə edildikdə özünü doğrultmur 154
. M. Kalankatuklu Gəncənin Arran və Ərməniyyə valisi Muhəmməd ibn Xalid ibn Yəzid tərəfindən 846/7-ci ildə inşa edildiyini yazır 155
. Şirvan və əl-Bab Tarixində isə Muhəmməd ibn Xalidin bu şəhəri h. 245-ci (859) ildə bina etdiyi bildirilir 156 . Ehtimal ki, Gəncə başlanqıcda hərbi məqsədlər üçün tikilmiş şəhərcik və ya düşərgə idi. Çünki onun inşa edildiyi dövr cənubi Qafqazda, daha dəqiq desək Gürcüstanda xilafət əleyhinə çıxışların baş verdiyi bir dövr idi. Xalid ibn Yəzid, onun oğlu Muhəmməd və Buğa əl- Kəbir kimi sərkərdələr bu qiyamları yatırmaq üçün Tiflis və onun ətrafında hərbi əməliyyatlar keçirmişdilər 157
. Bu səbəbdən də yaşayış məntəqəsi kimi uzun müddət əhəmiyyət kəsb etmədiyi üçün IX-X əsr coğrafiyaşünasları Gəncə haqqında təfsilatlı məlumat verməmişdirlər 158
. 944-cü ildə Bərdənin ruslar tərəfindən viran edilib xaraba qoyulmasından sonra Gəncə ön plana çıxmış və Azərbaycanın şimalındakı inzibati və
150
Əhsənü't-Təqasim, s. 186. [ ةٛامُٔا َٛأ ٕٝنمؼ٣ لاٝ ،ةهاٞؼُا ٢ك ٕٝهظ٘٣ لا حِلؿٝهٌٓ َٛأ ] ; həmçinin bax: VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 95. 151
Əcaibü’d-Dünya, s. 179. 152
Təcaribü’l-Üməm, C. IV, s. 442. 153
Mu’cəm, C. I, s. 93. 154
Nüzhətü’l-Qülub, s. 93. 155
Albaniya Tarixi, s. 197-198. 156
Vladimir MİNORSKİY, İstoriya Şirvana i Derbenta X-XI vekov, (Trc. A. Əlizadə), s. 47, Moskva 1963. 157
Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: BÜNYADOV, həmin əsər, s. 193 və davamı. 158
BARTOLD, Soçineniya, C. III, s. 405. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|