Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
sonra Mücahidəddin Bəhruz bu iki qardaşdan İraqı tərk etmələrini tələb etmişdi. Qardaşlar uzun zamandan bəri dostluq etdikləri atabəy Nurəddin Mahmud Zənginin (1146-1174) yanına gedərək onun ordusunda xidmət etməyə başlamışdılar. 1099-cu ildə Fatimilər Qüds şəhərini müdafiə edə bilməyərək səlibçilərə təslim etmişdilər. Buna baxmayaraq səlibçilərlə Fatimilər arasındakı müharibələr davam etmişdi. Səlibçilər qarşısında aciz qalan Fatimilər Mosul atabəyi Nurəddin Mahmud Zəngidən kömək istəmişdilər. O, da öz komandanlarından Əsirəddin Şirkuhu ordu ilə Misirə göndərmişdi. Qardaşı oğlu Səlahəddin Yusiflə birlikdə Misirə gələn Əsirəddin Şirkuh Fatimi hökmdarının vəziri olmuş, lakin bir müddət sonra ölmüşdü. Onun yerinə keçən Səlahəddin Yusif gözlənilmədən 1171-ci ildə Fatimi dövlətinin varlığına son qoyaq xütbəni Abbasi xəlifəsinin adına oxutmuş və Misirdə Əyyubilər dövlətinin təməlini qoymuşdu. Səlahəddin Əyyubi (1174-1193) nizam-intizamlı, möhkəm ordu qurmuşdu. Səlahəddin Əyyubi 5 iyul 1187-ci ildə Fələstindəki Təbəriyyə gölü sahilindəki Xuttin kəndi yaxınlığında Qüds səlibçi krallığının ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. Xuttin döyüşündə səlibçilərin demək olar ki, hamısı məhv edilmişdi. Bu döyüşdən sonra hərbi qüvvəsindən məhrum olan Qüds krallığı da aradan qaldırıldı və Qüds 88 illik işğaldan sonra azad edildi. Qüdsün azad olunması Avropanın xristian krallarını hərəkətə gətirmişdi. Alman imperatoru Fridrix Barbarossa, ingilis kralı ‚şir ürəkli‛ ləqəbli Riçard 133
, Fransa kralı Filip Avqust 1189-cu ildə birləşmiş orduları ilə yaxın şərqə yürüş etmişdilər. Səlibçilər Fələstindəki Əkkə qalası yaxınlığında sahilə çıxıb qalanı zəbt etmişdilər. Lakin Səlahəddin Əyyubinin ordusu qarşısında məğlubiyyətə uğrayaraq sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur olmuşdular 134 .
Azərbaycan şəhəridir. Orta əsr ərəbdilli coğrafi mənbələrdə Zəncan bəzən Cibal bəzən də Azərbaycan şəhəri kimi göstərilmişdir. Cəmaləddin əl-Himyəri öz əsərində Zəncanın Azərbaycanın vilayətlərindən biri olduğunu qeyd edir 135
. Yaqut əl-Həməvi Əbhərin Zəncan, Qəzvin və Həmədan arasında yerləşən məşhur şəhər olduğunu yazır.
133
Krallarını məğlub etməsinə baxmayaraq ingilislər 1953-cü ildə istehsalına başladıqları zirehli hərbi texnikaya ‚Saladin‛, yəni Səlahəddin adını vermişdilər. 134 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XI, s. 278-280, 422-424, 431-436; İBN ŞƏDDAD, Sirət, s. 1-3. 135 Cəmaləddin Abdullah Təyyib İbn Abdullah İbn Əhməd əl-HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’ və’l-Büldan, C. I, s. 368, Beyrut (trz). [ ٕاعٗىُا .... ٕاع٤تنلأ ْ٤ِهئ ٖٓ كِت ]
Müəllif şəhərin adının izahını verərkən bəzilərinin ‚Əbhər‛ sözünün farsca su uzunqulağı mənasını ifadə etdiyini dediklərini yazır 136 . Lakin deyə bilərik ki, Yaqut əl- Həməvi yanılmışdır. Çünki su uzunqulağı mənasını ifadə etməsi üçün bu bu söz ‚Əbhər‛
[ هٜتأ
] deyil ‚Abxər‛ [ هفتآ
] olmalıdır. Göründüyü kimi bu iki sözün həm tələffüzü, həm də yazılışı fərqlidir. Hüdudü’l-Aləmdə bu şəhərin adını Əvhər [ هٛٝأ ] kimi
yazımışdır 137
. ‚Əbhər‛ ərəb dilindəki ‚bəhr‛-dəniz [ هٜت ] sözünün cəm formasıdır və hərfi tərcüməsi ‚dənizlər‛dir. Şəmsəddin əd-Diməşqi Zəncan və Əbhərin Azərbaycanın şəhərləri olduğunu qeyd edir 138 . Səm’ani Əbhərin Zəncan şəhərindən qərbdə yerləşdiyini və buradan maliki məzhəbinə mənsub çox sayıda mühəddis, sufi və ədibin çıxdığını yazır 139 . Əcaibü’d-Dünya müəllifi Əbhər yaxınlığında Heydəriyyə adlı möhkəm bir qala olduğunu, lakin Xarəzmşah Təkişin Eldənizlilərlə müharibəsi vaxtı bu qalanının dağıldıldığını yazır 140 . Həqiqətən irəlidə kitabın bioqrafiyalar qismində də görcəyimizi kimi Əbhər şəhərində yetişmiş alimlərin, daha dəqiq desək Əbhər əhalisinin böyük əksəriyyəti maliki məzhəbində olmuşdular. Halbuki maliki məzhəbi əsasən şimali Afrika və İspaniya müsəlmanları arasında yayılmışdı. IX-XI əsr müəllifləinin əsərlərində Əhərin adına rast gəlinməsə də XII əsrdən etibarən səyyah və coğrafiyaşünaslar bu kiçik Azərbaycan şəhir haqqında məlumat verirlər. Yaqut əl-Həməvinin qeydlərindən XIII əsrin əvvəllərində Əhərin kiçik olmaqla yanaşı abadlıq və bolluq içində bir şəhər olduğunu öyrənirik. O, Əhərin Təbrizlə Ərdəbil arasında olduğunu, Vəravi (indiki Meşkin) şəhərinə isə buradan iki günlük yol olduğunu qeyd edir. Yaqut əl-Həməvi bu şəhərin İbn Bişikan adlı əmir tərəfindən idarə olunduğunu yazır 141 . Bu şəxsin adı əslində İbn Piştəkindir. ‚Piştəkin‛ adı, həmçinin Əhər və ətraf vilayətlər haqqında irəlidə, Hacib Fəxrəddin Cəbrayıl Əhəri barəsində məlumat verərkən ətraflı söz açacağıq. Həmidullah Müstəvfi Əhərin soyuq iqlimli, su quyuları və kəhrizlərə malik kiçik şəhər olduğunu yazır. Müəllif şəhər əhalisinin şafi’i
136 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 47. 137 Hüdudü’l-Aləm, s. 108. 138 Şəmsəddin Əbu Abdullah Muhəmməd əl-Ənsari əd-DİMƏŞQİ, Nuxbətü’d-Dəhr fi Əcaibü’l-Bərr və’l-Bəhr, (Nşr. A. Mehren), s. 184, Leipzig 1923. [ ٕاع٤تنلا قلات ٠ِت أّٓ أػٝ ٕاعٗو ٝ هٜتاٝ ]
139 SƏM’ANİ, Katibü’l-Ənsab, C. I, s. 47. [ ءاتقلأاٝ ح٤كٞصُاٝ ٖ٤شكؽُٔاٝ ح٤ٌُأُا ءاٜولُا ٖٓ جه٤صً حػأظ اٜ٘ٓ ضهـ ،ٕاعٗو ٖٓ بهوُات جكِت ٢ٛٝ هٜتأ ]
140 ANONİM, Əcaibü’d-Dünya, (Trc. L. Smirnova), s. 180, Moskva 1993. 141
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 296. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|