Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
qeyd etsələr 82 də arxeoloji qazıntılar hələ e.ə. III minilliyin əvvəllərindən Dərbənd ərazisində qədim yaşayış yeri olduğunu üzə çıxarmışdır 83 . Bu şəhərin ətrafının qala divarları ilə möhkəmləndirilməsinin tarixi isə e.ə. VIII-VI əsrlərə qədər gedib çıxır 84 . Sasanilərin hakimiyyəti dövründə isə Dərbənd yenidən inşa edilərək alınmaz qalaya çevrilmişdi. Ənuşirvan adı ilə məşhur olmuş şah I Xosrov Pərviz (531-579) Dərbəndin yenidən inşa edilib möhkəmləndiriməsində mühüm rol oynamışdı 85 . Sasanilər Dərbədə və ətraf vilayətlərdə çox sayıda farsdilli əhali məskunlaşdırmışdılar. Şimal-cənub yolu üzərində, Qafqazla Xəzər arasındakı dar keçidə nəzarət etdiyi üçün Dərbənd cənubi Qafqazın açarı hesab edilirdi. İnzibati-hərbi əhəmiyyəti ilə yanaşı Dərbənd həm də Xəzər sahillərindəki mühüm limanlardan biri idi. İbnü’l-Verdi Dərbənd qalasının üzərində yerləşdiyi dağdan dənizin içinə doğru uzanan qala divarları üzərində on ədəd qapının
86 , yəni nəzarət-buraxılış məntəqəsinin olduğunu qeyd etmişdir. VIII əsrin birinci yarısından etibarən Dərbənd xilafətin şimala açılan qapısına çevrilmişdi. İstər Əməvilər, istərsə də Abbasilər Dərbəndin müdafiə sistemininin möhkəmləndirilməsinə böyük əhəmiyyət vermişdilər. Xilafətin zəiflədiyi dövrlərdə isə Dərbənddə qurulan Haşimi əmirliyi şəhəri və ətraf vilayətləri idarə etmişdi. 988-ci ildə Dərbənd Haşimi əmirliyi Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilmişdi. 1077-ci ildə isə Dərbəndə də Şirvanla birlikdə İraq Səlcuqlu dövlətinə daxil edilmişdi. XII əsrdən XIII ikinci rübünə qədər Dərbənd yenidən müstəqil əmirlik kimi idarə olunmuşdu 87 . Sonrakı əsrlərdə Dərbənd Şivanşahlar dövlətinin şimalındakı ən mühüm iqtisadi, inzibati və mədəni mərkəz olmuşdu. 1130-cu illərin əvvəllərində Dərbəndə olan şafi’i fəqihi və səyyah Əbu Hamid əl-Qırnati (1080-1170) bu şəhərin və ətraf vilayətlərin iqtisadi və ictimai həyatı haqqında dəyərli məlumatlar vermişdir. Səyyahın qeydlərindən məlum olur ki, Dərbənd şəri’ elmlərin tədris olunduğu mərkəz olaraq şimali Qafqaz xalqları arasında İslamın yayılmasında müstəsna rol oynamışdı. Dərbənd əmiri Əbü’l-Qasımın qonağı olduğunu yazan Əbu
82 Siracəddin Əbü’l-Həfs Ömər İBNü’l-VERDİ, Xəridətü’l-Əcaib və Fəridətü’l-Qəraib, (Nşr. A. Bədravi), s. 114-115, Beyrut 1970; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. I, s. 211. 83 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 134. 84 Yenə orada. 85 BARTOLD, Soçineniya, C. III, s. 419-437. 86 İBNü’l-VERDİ, Xəridətü’l-Əcaib, s. 115. 87 Sara AŞURBƏYLİ, Şirvanşahlar Dövləti, VI-XVI əsrlər, s. 188, 239, Bakı 2006. Hamid əl-Qırnati əmirin onun dərslərində ‚əl-Muqni‛ 88 adlı fiqh kitabını oxuduğunu qeyd edir. O, həmçinin qafqazlı müsəlmanlarının dini elmlərə böyük maraq göstərdiyini də yazır. Fiqh dərslərində müxtəlif dillərdə danışan qafqazlıların iştirak etdiyini qeyd edən Əbu Hamid əl-Qırnati əmir Əbü’l-Qasımın dərslərdə onun üçün tərcümanlıq etdiyini bildirir. Qırnati əmirin ərəbcə, farsca, türkcə ilə yanaşı ləkz, təbərsəran, filan, haydaq, qumuq, qalan, sərir, alan (osetin), zərihkəran dillərində də sərbəst danışdığını qeyd etmişdir. Əmirin bacısının evində qonaq ikən qadının qardaşı vasitəsi ilə ona sırf qadınlara aid bir sual verməsini yazan əl-Qırnati sualı cavablandırdıqdan sonra qadının belə bir sualla müraciət etməsinə müsbət münasibətini bildirmiş və Peyğəmbərin (م) ‚Ənsarın qadınları nə yaxşı xanımlardır. Həya (utancaqlıq) onların öz dinlərini öyrənmələrinə mane olmur‛ 89 hədisini xatırlatmışdı 90 . Başqa bir alim, hafiz Əbu Tahir əs-Süləfi İsfəhani (1083-1181) də Azərbaycanın şəhərlərini gəzmiş, o cümlədən Dərbənddə olmuşdu. Hafiz Əbu Tahir burada dövrün tanınmış fəqih və mühəddislərindən olan Əbü’l-Qasım Maymun Dərbəndi ilə görüşüb ondan hədis dinlədiyini yazır 91 . Hafiz Əbu Tahir İsfəhani ilə Əbu Hamid əl-Qırnatinin səyahətləri təqribən eyni dövrə təsadüf edir. Əbu Tahirin hədis dinlədiyi Əbü’l-Qasım Maymun Dərbəndi ilə əl-Qırnatinin haqqında bəhs etdiyi əmir Əbü’l-Qasımın eyni şəxs olub olmadığını müəyyənləşdirmək mümkün olmadı. Lakin hər iki müəllifin qeydləri Dərbəndin bu dövrdə Azərbaycanın mühüm elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olduğunu deməyə əsas verir. Orta əsr müsəlman tarixçi və coğrafiyaşünasların əsərlərində bu şəhərin adı ‚Dərbənd‛, ‚Babü’l-Əbvab‛ və ya qısaca ‚əl-Bab‛ kimi qeyd olunduğu kimi bioqrafiya kitablarında da dərbəndli məşhur şəxsiyyətlərin nisbəsinin ‚Dərbəndi‛ və ‚əl-Babi‛ kimi yazıldığının şahidi oluruq. Biz burada haqqında məlumat verdiyimiz şəxslərin
88 ‚Kitabü’l-Muqni‛ Bağdadlı tanınmış şafi’i fəqihi Əbü’l-Həsən Əhməd əl-Məhamilinin (978-1024) əsəridir. 89 Bu hədis üçün bax: Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Yəzid İBN MACƏ əl-Qəzvini, Sünən, Təharət, Nr. 642, (Trc. H. Hatipoğlu), C. II, s. 549, İstanbul 1983.
ناصٗلأا ءاٍٗ ُءاٍُ٘ا َْْؼِٗ ، ٖ٣كُا ٢ك ٖٜولر٣ ٕأ ءا٤ؽُا َّٖٜؼ٘ٔ٣ ٌٖ٣ ُْ )
90 Əbu Hamid Muhəmməd ibn Əbdürrəhman əl-QIRNATİ, Nuxbətü’l-Əlzən fi Əcaibü’l-Büldan, (Trc. O. Bolşakov), s. 27-28, Moskva 1971. İspaniyalı ərəb səyyahı və alimi Əbu Hamid əl-Qırnati 1117-1155-ci illərdə Əndəlüsdən Misirə gələrək, Hicaz, İraq, Şam diyarı, İran, Orta Asiya, Azərbaycan, Şimali Qafqaz, Rusiya, Ukrayna və Macarıstan əhatə edən səyahətə çıxmış və səyahət xatirələrini kitablaşdırmışdı. 91 Əbu Tahir Əhməd ibn Muhəmməd əs-Süləfi İSFƏHANİ, Ərbəinü’l-Büldaniyyə, (Hzr. A. Rabih), s. 177-178, Dəməşq 1992. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|