Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
girişdilər. Üç gün davam edən döyüş müsəlmanların qələbəsi ilə bitdi. Azərbaycan və İrandan sağ qayıda bilmiş 30 min rusun sadəcə 5 mini əl-larisilərin qılıncından canını qurtara bilmişdi. 25 minə yaxını isə öldürülmüş və dənizdə batırılmışdı. 5 min nəfər isə gəmiləri ilə Volqa boyunca şimala üzərək burtasların ölkəsinə (indiki Çuvaşiya) daxil olmuşdular. Burtaslar onlara hücum edib ağır itgi verdirmişdilər. Onların geri qalanlarını isə müsəlman bulğarlar qılıncdan keçirmişdilər 40 . 938-ci ildə ruslar 38 gəmi ilə yenidən Bakı sahillərinə hücum etmişdilər. Şirvanşah Mənuçöhr ibn Yəzidin səyi nəticəsində onların Kür çayı ilə ölkənin içərilərinə doğru soxulmaq cəhdinin qarşısı alınmışdı. Orta əsrlər Azərbaycan şəhərlərinin ən əhəmiyyətlilərindən biri də Bərdə şəhəri idi. Mənbələrdə ‚Partava‛, ‚Firuzabad‛, ‚Bərdə‛ adları ilə şöhrət tapmış bu şəhər Tərtərçayın sol sahilində, 30 km 2 ərazidə yerləşmişdi 41 . Həmidullah Qəzvini Bərdənin Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən salındığını, şah I Qubadın isə şəhəri əsaslı şəkildə təmir etdiyini yazır 42 . Yaqut əl-Həməvi Bərdə şəhərinin əsasının Sasani şahı I Qubad (488-531) tərəfindən qoyulduğunu yazır. Şəhərin isə farsca ‚bərdə‛-qul, kölə [ ٙقهت ] və
‚dar‛-sahib, malik [ ناق ] sözlərinin birləşməsindən meyadan gəlmiş ‚Bərdədar‛ kəlməsindən törədiyini qeyd edir 43 . Qasım Hacıyev öz əsərində Yaqut əl-Həməvinin bu fikri ilə razılaşmadığını qeyd etmişdir 44 . Ərəbdilli mənbələrdə şəhərin adı bəzən [ حػلهت
]
Bərza’ə, bəzən də [ حػقهت
] Bərda’ə formasında yazılır. Bu da ərəb dilində ‚yəhər‛ və ya ‚palan‛ mənasını ifadə edir 45 . Belə görünür ki, Bərdə adının etimoloji baxımdan dəqiq izah etmək xeyli çətindir. Çünki bu şəhərin adı müxtəlif dillərdə qələmə alınmış tarixi mənbələrdə müxtəlif cür yazılmışdır, bu səbəbdən də bir-birindən çox fərqli mənalar ortaya çıxmaqdadır.
40 MƏS’UDİ, Mürucü’z-Zəhəb, C. I, s. 79-80; VƏLİXANLI, həmin əsər, s. 89. 41 Rəşid GÖYÜŞOV, Azərbaycan Arxeologiyası, s. 131, Bakı 1983. 42 Nüzhətü’l-Qülub, s. 92. 43 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 270. [ ٢ثٍُا غظٞٓ ح٤ٌنالُات ٙا٘ؼٓٝ ناق ٙقهت بهؼٓ حػلهت ]
44 Qasım HACIYEV, Bərdə Şəhəri, Coğrafi, Siyasi və Mədəni Tarixi, s. 24-25, Bakı 2008. 45 Bax: Mevlüt SARI, Arapça-Türkçe Lugat, s. 86, İstanbul 1982. Həmçinin bax: X. K. BARANOV, Arabsko-Russkiy Slovar, s. 65, Moskva 2007. Bərdə 647-ci ilin yayında Salman ibn Rəbiə əl-Bahilinin (ا) əmrindəki xilafət orduları tərəfindən fəth edilmişdi 46 . Əməvilərin dövründə xilafət canişinləri Bərdə şəhərində yaşayır, Arranla yanaşı Ərməniyyəni də buradan idarə edirdilər. İnzibati idarə mərkəzi olmaqla yanaşı, ölkədaxili və beynəlxalq ticarət yolları üzərində yerləşməsi xilafət dövründə Bərdənin sürətlə inkişaf edərək Azərbaycanın ən böyük iqtisadi, mədəni və elm mərkəzlərinə çevrilməsi üçün əlverişli zəmin hazırlamışdı. İrəlidə görəcəyimiz kimi bu şəhərdə bütün İslam dünyasında şöhrət tapmış çox sayıda alim yetişmişdi. Bu da onu göstərir ki, Bərdə VII-X əsrlərdə Azərbaycanın, eləcə də xilafətin ən böyük elmi və dini mərkəzlərindən biri olmuşdur. əl-İstəxri Bərdə haqqında ‚Bərdə şəhəri həqiqətən çox böyük şəhərdir‛ deyərək onun Dərbənd və Tiflislə birlikdə Arranın ən böyük şəhəri olduğunu qeyd etmişdir 47 . İbn Hövqəl isə onu ‚Arranın anası‛ adlandırmış, Bərdənin, İsfəhan və Reydən sonra, regionun ən böyük şəhəri olduğunu bildirmişdi 48 . Şəmsəddin əl-Məqdisi (947-990) Bərdəni bu yerlərin Bağdadı adlandırmışdı 49 . Həmin dövrdə Bərdənin əhalisi 100 mindən çox idi. Şəhərdə 4 böyük bazar, ayrıca sənətkar məhəllələri, bir neçə hamam, məscid, mədrəsə kimi çoxlu dini, ictimai binalar mövcud olmuşdu 50
birlikdə, zərbxananın fəaliyyət göstərdiyi regionun üçüncü şəhəri idi 51 . Bərdə zərbxanasında qızıl, gümüş və mis pullar kəsilirdi 52 . Əməvilər dövründə Arranda kəsilən ən qədim pul h. 89-cu (707-708) il tarixli gümüş dirhəmdir 53 . Son Əməvi hökmdarı II Mərvan ibn Muhəmməd (744-750) şahzadəlik illərində şərqi Anadolu və Azərbaycan canişini olaraq Bərdədə yaşamışdı. O, burada Xəzər xaqanlığı ilə aparılan müharibələrdə aktiv iştirak etmişdi 54 . Səid ibn Süleym və Əli ibn İsa ibn Mahanın Arranın idarə edilməsində göstərdikləri uğursuzluqdan sonra Harun ər-Rəşid (786-809) Yəzid ibn Məzyəd əş-Şeybanini Arran və Ərməniyyə valisi təyin etmişdi. Bərdəyə gələn
46 Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Yəhya BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, (Nşr. A. ət-Təbba), s. 285-287, Beyrut 1987; İBNü’l- Ə’SƏM, Fəthlər Kitabı, s. 9. 47 İSTƏXRİ, Məsalik, s. 67, 73. [ اًاكظ جه٤ثً ح٘٣كٓ اٜٗاك حػلهت آأٝ ]
Əbü’l-Qasım Muhəmməd İBN HÖVQƏL, Surətü’l-Ərz, s. 337, Leiden 1939. [ ٕا ّهُا ُّّا ٠ٜك حػلهت ح٘٣كٓٝ ... ٝ ماهؼُا ٖ٤ت ٌٖ٣ ُْٝ ٕاٜثصا ٝ ٟ ّهُا كؼت ٕارٌهثغ اٜ٘ٓ هثًأ ح٘٣كٓ ]
MƏQDİSİ, Əhsənü’t-Təqasim, s. 185. [ حػلهت ... ْ٤ِهلإا امٛ قاكـت ٢ٛ ]
GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 131-132. 51 BÜNYADOV, həmin əsər, s. 148; GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 132. 52 GÖYÜŞOV, həmin əsər, s. 132. 53 BÜNYADOV, həmin əsər, s. 148. 54 BÜNYADOV, həmin əsər, s. 110; ARTAMONOV, həmin əsər, s. 219-224. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|