Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
bildirən Yaqut əl-Həməvi, Azərbadın Nuh (vəfatı e.ə. 2892) peyğəmbərin kötükcəsi olduğunu yazır 18 . IX-X əsrlərdə yaşamış coğrafiyaşünas alim İbn Fəqih də Nuh (×) peyğəmbərin nəvəsi əl-Əsvədin nəvəsinin adının Azərbad olduğunu yazır 19 . Yaqut əl- Həməvi ilə İbn Fəqihin verdiyi bu məlumatın doğru olma ehtimalı böyükdür. Belə ki, od zərdüştilikdən əvvəl də bir sıra paqan dinlərdə ehtiramla yanaşılan, bəzən isə ibadət edilən bir obyekt olmuşdur. Hətta səmavi dinlərdə də buna misal ola biləcək hadisələr var. Musa peyğəmbərin (×) gecənin qaranlığında yanan odu görərək ona yaxınlaşması və orada Allahla danışması barədə həm yəhudi 20 , həm də İslam dini mənbələrində 21
məlumat verilir. Məhəmmədəli Tərbiyət tarixi mənbələrə istinad edərək azərbaycanlı Zərdüştün ibrani qövmünə mənsub peyğəmbərlərdən İlyasın (×) əshabından olduğunu bildirmişdir 22 . Bütün bunlara istinadən ‚Azərbad‛ və ya ‚Azərabad‛ adlanan zərdüşti din xadimlərinin hələ çox qədim zamanlardan bəri mövcud olduqlarını söyləyə bilərik. Hətta İslam dininin yaranmasından çox sonra, Abbasilər dövründə də bu titulu daşıyan zərdüşti din xadimləri mövcud olmuşdular 23 . ‚Gan‛ və ya ‚qan‛ isə yer, ölkə, məmləkət mənasını ifadə edir. Sonu ‚gan‛, ‚qan‛la bitən bir sıra yaşayış məntəqəsinin adını çəkmək olar. Məsələn Beyləqan, Mərdəkan 24 ,
25 , Uruzqan 26 , Şebergan 27 və s. Beləcə zərdüşti məbədinin (və ya din xadimlərinin) ölkəsi mənasını ifadə edən ‚Azərbadgan‛ [ ٕاگقاتنلآ ] və ya ‚Azərabadgan‛ [ ٕاگقاتانلآ ] kəlməsi meydana çıxmışdır. Məlum olduğu kimi ‚Azərabadgan‛ sözü pəhləvi dilində həmçinin zərdüşti məbədi, atəşkədə mənasını ifadə edir 28 . ‚Azərbadgan‛ın ‚Azərbaycan‛a çevrilməsi isə ərəb dilində ‚g‛ səsinin mövcud olmaması ilə əlaqəlidir.
18 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 81. [ ّلاٍُا ٚ٤ِػ غٞٗ ٖت ّاٌ ٖت قٌٞلأا ٖت ٕاه٣ئ ٖت لاتنلأت جأٍٓ ٕاع٤تنلأ .... نلأ َت َ٤هٝ ح٣ِٜٞلُات ناُ٘ا ٌْا ]
19 Əhməd ibn Muhəmməd İBN FƏQİH əl-Həmədani, Kitabü'l-Büldan, (Nşr. M. De Goeje), s. 284, Leiden 1885. 20 Bax: Tövrat, Xüruc, III/1-13. 21 Bax: Qur’ani-Kərim, Taha surəsi, 10-cu ayə və sonrası. 22 Danişməndan, s. 152. 23 Bax: Əbü’l-Həsən Əli əl-MƏS’UDİ, Tənbih və’l-İşraf, s. 30, Beyrut 1981. Həmçinin bax: Berthold SPULER, Vierter Band Iranistik Zweiter Abschnitt Literatur, s. 44, Leiden 1968. 24 ‚Gan‛ və ya ‚qan‛ sonluğu bəzən ‚kan‛ formasına düşə bilir. 25 Naməngan-Özbəkistanın Fərqanə vilayətində şəhərdir. 26 Uruzqan-Əfqanıstanın eyni adlı vilayətində şəhərdir. 27 Şebergan və ya Şaburgan-Əfqanıstanın şimalında şəhərdir. 28 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 81. Həmçinin bax: Mehmet KANAR, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, s. 18, İstanbul 1993. Bu səbəbdən orta əsr ərəbdilli tarixi mənbələrdə Azərbadgan [ ٕاگقاتنلآ ] sözü Azərbadcan [ ٕاظقاتنلآ ]
[ ٕاع٤تنلآ
] kimi yazılmışdı. Burada əsasən haqqında bioqrafik məlumat verəcəyimizi şəxslərin mənsub olduqları şəhərlər haqqında qısa məlumat verməklə kifayətlənəcəyik. Bunlardan ilki Ani şəhəridir. Ani Azərbaycanın şimali-qərbində, Arranın qərbində, Arpaçayın sol sahilində yerləşən qala-şəhər idi. Bu gün Türkiyə respublikasının Qars vilayətində, Ocaqlı kəndi yaxınlığında yerləşən Ani xarabalıqlarının tarixi çox qədim zamanlara gedib çıxır. Anidə ilk arxeoloji qazıntılar 1892-1917-ci illərdə N. Marr, daha sonra 1965-ci ildə Kamal Balkan və 1989-2005-ci illərdə Beyhan Karamağaralı tərəfindən aparılmışdır. Qazıntılar vaxtı Azərbaycan mədəniyyətinin bariz cizgilərini özündə ehtiva edən çox sayıda tapıntı əldə edilmişdir. Ani özünün möhkəm qala divarları və istehkamları ilə Ərməniyyə ilə Arran arasında sərhəd zastavası rolunu oynamışdı. İbnü’l-Əsir 1162-ci ilin yay aylarında gürcülərin Aniyə
[ ٠ٗآ ] hücumu haqqında məlumat verərkən Aninin Arranın şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir 29 . Anidə aşkar edilmiş böyük bir atəşgahın qalıntıları da bu şəhərin qədim Azərbaycan şəhəri olduğunu göstərir. Qalıntıların e.ə. I-IV əsrlərə aid bir atəşpərəstlik məbədinə aid olduğu güman edilir. Şəhər 430-646-cı illər arasında Sasanilərin hakimiyyəti altında olmuşdur. 646-cı ildə isə fəth edilərək xilafətə birləşdirilmişdi. X əsrin ortalarında Abbasilərin zəifləməsi fonunda xilafət ərazisində müstəqil dövlətlərin meydana gəlmişdi. Erməni Baqratuni sülaləsi də regionda güclənməyə başlamışdı. 966-cı ildə Baqratuni çarı III Aşot Anini zəbt edərək şəhərin qala divarlarını möhkəmlətmiş və Ani erməni çar lığının mərkəzinə çevrilmişdi. Daha sonra şəhər qısa müddətə də olsa Bizansın əlinə keçmişdi. Böyük Səlcuqlu sultanı Alp Arslanın Qafqaza hərbi yürüşü vaxtı 1064 - cü ildə Ani yenidən fəth edilərək Düveyn Şəddadi əmiri I Əbü’l -Əsvar Şavurun (1049-1067) idarəsinə verilmişdi. Yaşlı Əbü’l-Əsvar oğlu Mənuçöhr bəyi (1064- 1118) Ani hakimliyinə təyin etmişdi 30 . Azərbaycan Atabəylərinin (1136-1225) hakimiyyəti dövründə Ani bir neçə dəfə gürcü çarları tərəfindən işğal edilmiş,
29 İzzəddin Əli İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, (Trc. A. Ağırakça-Özaydın A), C. XI, s. 228, İstanbul 1987. [ ٕا ّنا قلات ٖٓ ٢ٗآ ح٘٣كٓ ٠ُا اٝناٌٝ ]
30 Ani haqqında ətraflı məlumat üçün bax: http://www.ani.gov.tr/tarihce.asp; http://www.kars.gov.tr/trz_ani.htm .
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|