Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR

ORTA ƏSR AZƏRBAYCAN ŞƏHƏRLƏRİ 

Hesab  edirik  ki,  mövzuya  Azərbaycan  sözünün  etimoloji  izahı  ilə  giriş  etmək  yerinə 

düşəcəkdir. Dəqiq səbəbini müəyyənləşdirmək çətindir, amma nədən ötrüsə ölkəmizdə 

nəşr  olunan  tarix  dərsliklərində  və  tədqiqat  əsərlərində  tarixçilərimiz  məmləkətimizin 

adının  etimoloji  izahını  ‚Atropatena‛  və  bunun  törəmə  kəlmələriylə  izah  etməyə 

çalışırlar.  Bu  gün  ali  məktəblərdə  Azərbaycan  tarixi  fənni  üzrə  dərslik  kimi  istifadə 

edilən  kitabın  16-18-ci  səhifələrində  ‚Andirpatianu,  Andarpataian,  Aturpatakan, 

Atrpatakan,  Adirpatyan,  Adərpatyan‛  və  s.  bənzər  formalarda  yazılan  terminlər 

oxucunun  zehnində  istər-istəməz  çaşqınlıq,  müəmma  meydana  gətirir.  Bu  müəmma 

daha sonra şübhəyə və inamsızlığa da çevrilə bilir. ‚Atropatena‛ Atropata məxsus olan 

yer, ‚Atropat‛ sözü isə ‚atr‛ (od, atəş) və ‚pat‛ (başçı) kimi izah olunur. Mən burada 

müəllif  və  əsər  adı  qeyd  etmək  istəmirəm,  amma  maraqlananlar  mövzu  ilə  bağlı 

kitabların  böyük  əksəriyyətində  eyni  mülahizəyə  rast  gələ  bilərlər.  Azərbaycan 

kəlməsinin  izahı  asan  ikən  tarixçilərimizin,  rus  şərqşünas  və  tarixçilərinin  təsirindən 

çıxa  bilməyərək, özlərini  belə  çətinə  salmalarını  anlamaq  olmur.  V.  Bartold yazırdı  ki, 

‚İskəndərdən  sonra  irsi  mülk  olaraq  Atropatın  sərəncamına  onun  keçmişdə  sahib 

olduğu  vilayətin  bir  hissəsi  verilmişdi.  Beləcə  öz  adını  Atropatdan  götürmüş  ‚Kiçik 

Midiya‛nı,  yunanlar  Atropatena,  ermənilər  Atrpatakan  adlandırmış  və  buradan 

Azərbaycan  yaranmışdır.  Bu  sözün  başqa  bir  mənasını  axtarmaq  üçün  heç  bir  əsas 

yoxdur.  O  cümlədən  Qafqaz  və  İran  Azərbaycanının  qədim  atəşpərəstlik  və  Zərdüşt 

dini  ilə  əlaqəsi  olması  barədə  heç  bir  tarixi  məlumat  yoxdur‛

12

.  Göründüyü  kimi 

möhtərəm akademik ‚bu sözün başqa bir mənasını axtarmaq üçün heç bir əsas yoxdur‛ 

deməklə  sadəcə  elmdə  yolverilməz  olan  ehkamçılığa  getməmişdir.  O,  bunu  etməklə 

həm  də  ‚Azərbaycan‛  adının  Makedoniyalı  İsgəndərdən  o  tərəfə  əslinin  və  kökünün 

olmadığını  isbat  etməyə  çalışmış,  hətta  bu  adın  yaranmasında  ermənicədəki 

‚Atrpatakan‛ın da ‚müstəsna‛ rolunu vurğulamışdı. Halbuki irəlidə görəcəyimiz kimi 

Azərbaycan  adının  tarixi  ən  az  Nuh  (×)  tufanı  qədər  qədimdir.  Məlum  olduğu  kimi 

Nuh tufanı barədə ən qədim dastan olan Qılqameş dastanında da məlumata rast gəlinir. 

Təəssüf  doğuran  xüsus  budur  ki,  tarixçilərimiz  (o  cümlədən  coğrafiyaşünaslarımız, 

                                                 

12

 Vasiliy BARTOLD, Soçineniya, C. II/1, s. 776, Moskva 1963. 

---

mədəniyyətşünaslarımız  və  digərləri)  rus  akademikin  bu  ‚tövsiyə‛sinə  ciddi  şəkildə 

əməl etmişdilər. ‚Azərabad‛ sözünü ‚Atropat‛ formasına salıb yunanlaşdırmaq, hətta 

erməniləşdirmək  nəyə  lazımdır?  ‚Azərbaycan‛  sözü  üç  kəlmənin  birləşməsindən 

yedana gəlməkdədir, ‚azər‛, ‚bad və ya  abad‛ və ‚gan‛. İndi bu sözlərin ayrı ayrılıqda 

hansı  mənaları  ifadə  etdiyinə  baxaq.  ‚Azər‛  məlum  olduğu  kimi  pəhləvi  dilində  ‚od, 

atəş‛  mənasını  ifadə  edir.  Bundan  başqa  ‚azər‛ 

[

نلآ

]

  və  ya  ‚azar‛ 

[

نالآ

]

  qədim  süryani 

təqvimində  ilin  6-cı  və  müasir  İran  təqvimində  isə  9-cu  aya  verilən  addır.  İslam  dini 

ədəbiyyatında  İbrahim  (×)  peyğəmbərin  atası  kimi  tanınan  ‚Azər‛  ilə  Azərbaycan 

sözündəki ‚Azər‛i qarışdırmamaq lazımdır. Çünki əvvəla yazılışları fərqilidir, birincisi 

‚azər‛ 

[

نوآ

]

,  ikincisi  isə  ‚ažər‛ 

[

نلآ

]

    kimi  yazılır.    Sonra,  İbrahim  (×)  peyğəmbərin 

atasının  adı  olan  ‚Azər‛  yəhudi  dini  ədəbiyyatında  əslində  ‚Athar‛  və  *ח ַר ֶּת  /  ח ַר ָּת] 

‚Terah‛  kimi  qeyd  olunur.  Bu  da  ibranicədən  tərcümələr  vaxtı  ərəbcələşərək  ‚Azər‛ 

formasına düşmüşdür.  

‚Azərbad‛ 

[

قاتنلآ

]

 və ya ‚Azərabad‛ 

[

قاتانلآ

]

 kəlmələri  isə məcusilərin (zərdüştilərin)  ali 

din xadimlərinə verilən ad idi. Mirxond (1433-1498) öz əsərində Azərbad Mahrəspənd 

adlı bir şəxs haqqında söz açaraq onun azərbaycanlı Zərdüştün

13

 30-cu nəsldən nəvəsi 

olduğunu,  Sasani  şahlarından  II  Şapurun  (309-379)  hakimiyyəti  dövründə  yaşadığını 

qeyd etmişdir

14

. Azərbad Mahrəspənd məhv olmuş Avestanı toplayıb təkmilləşdirməyə 

çalışmış şəxs kimi tanınmışdı

15

. Əbu Reyhan əl-Biruni isə öz əsərində Babil möbidi olan 

başqa  bir  Azərbad  haqqında  məlumat  verməkdədir

16

.  Məhəmmədəli  Tərbiyət  də  əl-

Biruniyə  istinadən  əsərində  bu  şəxs  haqqında  ətraflı  məlumat  verir

17

.  Buradan  belə 

nəticə çıxarmaq olar ki, ‚Azərbad‛ və ya ‚Azərabad‛ dini titulu daşıyan şəxslər ən az 

Zərdüştdən  (e.ə.  628-551)  etibarən  mövcud  olmuşdurlar.  Hətta  ehtimal  ki,  bu  titulu 

daşıyan din xadimləri hələ Zərdüştdən əvvəl də fəaliyyət göstərmişdilər. ‚Azərbaycan‛ 

adını  açıqlayarkən  ‚Azər‛  sözünün  pəhləvi  dilində  od,  atəş  mənasını  ifadə  etdiyini 

                                                 

13

  əl-Məs’udi  Zərdüştün  azərbaycanlı  olduğunu  qeyd  etmişdir.  Bax:  Mürucü’z-Zəhəb,  C.  I,  s.  153. 

[

 ٖت دشقانو ٚٗئ

قشنٞت

...

ٕاع٤تنلأ َٛأ ٖٓ

]

. Bir çox müasir tədqiqatçı da Zərdüştün azərbaycanlı olduğunu bildirmişdir. Bu barədə ətraflı 

məlumat üçün bax: Abdulla FAZİLİ, Atropatena er.əv. IV-er. VII əsri, s. 166, Bakı 1992. 

14

  Hamidəddin  Muhəmməd  ibn  Xondşah  MİRXOND,  History  of  the  Early  Kings  of  Persia,  (Trc.  D.  Shea),  s.  279-280, 

London 1832. 

15

 FAZİLİ, həmin əsər, s. 166. 

16

  Əbu  Reyhan  Muhəmməd  ibn  Əhməd  əl-BİRUNİ  əl-Xarəzmi,  Asarü’l-Baqiyə  əni’l-Qüruni’l-Xaliyə,  s.  216,  Leipzig 

1878. 

17

 Danişməndan, s. 153. 

---